Kiedy Twoja Zlosc Krzywdzi Dziecko-mind

1 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Tytuł oryginału WHEN THE ANGER HURTS YOUR KIDS. A PARENTS’S GUIDE Projekt graficzny KAROLINA TOLKA Przekład DARIUSZ SYSKA Korekta HANNA RYCHLIK © Copyright 1996 by Matthew McKay, Kim Paleg, Patrick Fanning and Dana Landis, and New Harbinger Publications, 5674 Shattuck Avenue, Oakland, CA 94609 © Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo MiND Dariusz Syska, 2012 ISBN 978-83-62445-18-9

Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

1. SKUTKI RODZICIELSKIEGO GNIEWU Czy zdarzyło ci się kiedykolwiek: • Być naprawdę złym na swoje dziecko? • Krzyczeć na nie, klepnąć je lub stracić kontrolę nad sobą? • Czuć się potem winnym i zniechęconym? • Postanowić od tej pory za wszelką cenę zachowywać spokój? • A mimo to wciąż czuć w sobie złość na dziecko? Jeśli odpowiedź na te pytania brzmi ,,tak’’ ‒ ta książka jest dla ciebie. Jest ona rezultatem dwuletnich badań z udziałem dwustu osiemdziesięciu pięciu rodziców – zwykłych rodziców, takich jak ty, wychowujących dzieci, które potrafią wyprowadzić z równowagi, mniej więcej tak samo jak twoje. Dzięki tym badaniom może-

3 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

my dokładnie opisać, kiedy i jak rodzice złoszczą się na dzieci, podać najczęstsze przyczyny ich złości i najlepsze sposoby radzenia sobie z nią. Na bazie wyników naszych studiów połączonych z innymi badaniami psychologicznymi stworzyliśmy nasz Plan Kontroli Złości. Pozwala on zmienić sposób myślenia, sposób postępowania i komunikowania się tak, żeby odnaleźć równowagę, spokój, miłość i współdziałanie z dzieckiem – bez złości.



Wszyscy rodzice złoszczą się na dzieci Bycie rodzicem to ciężka praca. Byłoby z tym dość ro-

boty, nawet gdybyśmy nie mieli innych zajęć. Tymczasem każdy rodzic dźwiga na sobie odpowiedzialność za wiele różnych spraw. Nic więc dziwnego, że kiedy każda z nich ciągnie w swoją stronę, czujemy się spięci i wybuchamy złością. Badania pokazują, że uczucie złości stanowi problem dla dużego odsetka rodziców. Ponad połowa uczestników pewnego badania1 przyznała, że zdarzyło się im stracić panowanie nad sobą i uderzyć swoje dziecko ,,naprawdę mocno’’. Czterdzieści procent natomiast wyraziło obawę, że byliby N. Frude, A. Goss, Parental Anger. A General Population Survey, ,,Child Abuse and Neglect’’ 1979, nr 3. 1

4 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

zdolni do takich zachowań. W naszym badaniu dwie trzecie rodziców przyznawało się do uczucia złości, które popychało ich do krzyczenia na swoje dziecko średnio pięć razy w tygodniu. Byli to normalni rodzice normalnych dzieci, a jednak większość z nich przeżywała intensywne ataki złości prawie codziennie. Same te liczby są już wystarczająco niepokojące. A jednak trzeba do tego dodać jeszcze to, co stwierdzili w swoich badaniach Juergen Korbanka i Matthew McKay: im więcej krzyku, gróźb i przemocy w zachowaniu rodziców, tym mniej emocjonalnego wsparcia otrzymują dzieci2. Innymi słowy, im więcej złości w rodzicach, tym więcej zagubienia i frustracji u dzieci. Złość prowadzi do wzrostu przemocy fizycznej Narodowe badanie przemocy w rodzinie z 1985 roku wykazało, że dziewięćdziesiąt procent rodziców w Stanach Zjednoczonych stosuje kary fizyczne względem dzieci w wieku dwóch lat. Jeśli wydaje się to szokujące, proszę zauważyć, że w 1965 roku jedna czwarta niemowląt do szóstego miesiąca życia dostawała klapsy, a prawie połowa półrocznych niemowląt była karana fizycznie3. J. Korbanka, M. McKay, The Emotional and Behavioral Effects of Parental Discipline Styles on Their Adult Children, 1995, praca niepublikowana. 3 M. Straus, Beating the Devil Out of Them. Corporal Punishment in American Families, Lexington Books, New York 1994. 2

5 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Kary fizyczne są fenomenem niemal powszechnym, dlatego najważniejsze pytanie brzmi: jak często bywają stosowane? Badanie młodzieży wykazało, że dwie trzecie amerykańskich matek uważa za konieczne stosować je trzy razy w tygodniu. Znaczy to, że większość matek daje klapsy swoim dzieciom przeciętnie sto pięćdziesiąt razy w roku4. Oczywiście, statystyki te nie obejmują przemocy stosowanej przez ojców. Stosowanie kar fizycznych względem dzieci stoi w ścisłej relacji do częstości i intensywności rodzicielskiej złości. Pewne studium dowiodło, że rodzice, którzy często krzyczą na dzieci, są też bardziej skłonni do częstego dawania klapsów5. Carol Heussen ustaliła w pewnym istotnym kanadyjskim badaniu, że rodzice, którzy doświadczają wysokiego poziomu złości, dwa razy częściej uciekają się do kar fizycznych niż pozostali6. Silna korelacja zachodzi także między przemocą względem dzieci a obwinianiem, wyzywaniem ich i poniżaniem. Korbanka i McKay stwierdzili, że rodzice, którzy często angażują się w ataki słowne na dziecko, są bardziej skłonni posuwać się także do ataków fizycznych. Ibidem. D. Hemenway, S. Solnick, J. Carter, Child Rearing Violence, ,,Child Abuse and Neglect’’ 1994, nr 18. 6 C. Heussen, Parental Anger. An Examination of Cognitive and Situational Factors, University of Waterloo 1986. 4 5

6 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Kary fizyczne a przemoc wśród młodzieży Podejrzewa się, że istnieje związek między częstym stosowaniem kar fizycznych w amerykańskich rodzinach – do czego dochodzi najczęściej w gniewie – i obecną epidemią przemocy w Ameryce. Socjolog Murray Straus dochodzi do wniosku: ,,Badania naukowe wskazują, że kary fizyczne są większym czynnikiem ryzyka w występowaniu przemocy niż jakakolwiek inna przyczyna. Im więcej kar fizycznych, tym większe niebezpieczeństwo eskalacji przemocy, ponieważ bite dzieci nie rozwijają w sobie wewnętrznego głosu sumienia. Prowadzi to u nich do agresywnych zachowań. Jeśli rodzice opierają swoje działania wychowawcze na karach fizycznych, z biegiem czasu muszą stosować ich coraz więcej’’7. Jeśli związek między przemocą a złością jest faktem, znaczy to, że dzieci płacą wysoką cenę za naszą nieumiejętność znalezienia innych form dyscyplinowania. Gniew i złość względem dzieci – jako przyczyna późniejszych zachowań agresywnych i przemocy – jest więc poważnym problemem społecznym. Złość w rodzinie dosłownie niszczy – emocjonalnie, mentalnie i fizycznie – wielką część przyszłego pokolenia.

7

M. Straus, op. cit.

7 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Wpływ złości na rozwój dziecka Wiele badań naukowych zostało poświęconych wpływowi rodzicielskiej złości i przemocy fizycznej na rozwój dziecka. Oto, co już wiemy na ten temat. Dzieci złoszczących się rodziców są bardziej agresywne i nieposłuszne Wielu rodzicom wydaje się, że nauka posłuszeństwa wymaga czasami użycia przemocy fizycznej wobec dziecka. Tymczasem jest wręcz przeciwnie: złość i przemoc kształtują dzieci buntownicze i niepotrafiące się kontrolować. Studium Susan Crockenberg na temat technik dyscyplinowania dzieci przez matki wykazało, że matki, które często złoszczą się i stosują liczne kary, mają dzieci łatwo popadające w złość8. Co więcej, dzieci te są mniej posłuszne niż dzieci spokojniejszych matek. Potwierdziły to także badania Zvi Strassberg prowadzone z udziałem trzystu dzieci w przedszkolach i na placach zabaw9. Strassberg przepytywała ich rodziców ze stosowanych metod wychowawczych i działań dyscyplinujących Crockenberg, Toddlers’ Reaction to Maternal Anger, ,,Merril-Palmer Quarterly’’ 1987, nr 31. 9 Z. Strassberg, K. Dodge, G. Pettit, J. Bates, Spanking in the Home and Children’s Subsequent Aggression Toward Kindergarten Peers, ,,Development and Psychology’’ 1994, nr 3. 8

8 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

stosowanych w ciągu ostatniego roku. Okazało się, że dzieci, które dostawały w domu klapsy, były bardziej agresywne względem innych dzieci niż reszta. Autorka badań doszła do wniosku, że to nie częstość klapsów, ale sam fakt ich stosowania był przyczyną agresji, bowiem uczył dzieci, że przemoc fizyczna jest dobrym sposobem kontrolowania innych. Dzieci złoszczących się rodziców objawiają mniej empatii Susan Crockenberg odkryła w swoich badaniach, że dzieci matek, które często się złoszczą, mają skłonność do emocjonalnego oddalania się od nich. Więź między matką i dzieckiem zostaje osłabiona poprzez powtarzające się wybuchy złości i wymierzane kary. Inni badacze ustalili, że dzieci, które doświadczają takiego załamania uczuciowej relacji z matką – na przykład, kiedy nie zauważa ona bólu odczuwanego przez dziecko – stają się nadmiernie skupione na sobie. Trudno jest im potem zaspokajać potrzeby innych ludzi i współczuć w wypadku cierpienia. Te psychologiczne prawidłowości potwierdzono także w badaniach z udziałem małych dzieci. Crockenberg zaobserwowała, że im więcej złości pojawia się w relacjach matki z dzieckiem, tym bardziej obojętne staje się ono na stres i ból innych dzieci.

9 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Dzieci złoszczących się rodziców nie potrafią dostosować się do otoczenia Abraham Tesser przeprowadził ważne badania dotyczące wpływu konfliktogennego otoczenia na kompetencje społeczne młodzieży10. Śledził przebieg konfliktów rodzinnych dotyczących czterdziestu czterech rozmaitych spraw, między innymi oglądania telewizji i odrabiania lekcji, oraz mierzył stopień złości odczuwanej przez matki, ojców i nastoletnie dzieci. Następnie starał się ustalić stopień kompetencji dziecka, wliczając w to między innymi kompetencje szkolne, towarzyskie, napady złości, depresji i średnią ocen w szkole. Poziom dostosowania w każdym z tych obszarów okazał się tym niższy u dziecka, im więcej było w jego życiu sytuacji konfliktowych związanych ze złością. Co więcej, zauważono, że poziom kompetencji społecznych zwiększa się wraz z liczbą spokojnie przeprowadzonych konfliktów. Możemy więc uznać za udowodnione, że złość w rodzinie negatywnie wpływa na rozwój dziecka niemal we wszystkich ważnych obszarach. Kładzie się ona długim cieniem na emocjonalnym, szkolnym i społecznym życiu dziecka. A. Tesser, R. Forehand, G. Brody, N. Long, Conflict. The Role of Calm and Angry Parent-Child Discussion in Adolescent Adjustment, ,,Journal of Social and Clinical Psychology’’ 1989, nr 8. 10

10 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Rodzicielska złość a przestępczość młodocianych Zważywszy na związek między częstymi wybuchami złości u rodziców i kształtowaniem się buntowniczej i wybuchowej natury u dzieci, nie powinno dziwić, że zachodzi także związek przyczynowy między wysokim poziomem rodzicielskiego gniewu i przestępczością młodocianych. Straus ustalił, że im więcej kar fizycznych otrzymują dzieci, tym większe prawdopodobieństwo, iż w przyszłości posuną się do zachowań przestępczych. Według niego, tylko pięć procent nastolatków angażujących się w działania niezgodne z prawem pochodzi z rodzin, gdzie nie występowały kary fizyczne. Z drugiej strony, młodzi ludzie, których karano biciem częściej niż trzydzieści razy w roku, wykazują skłonności przestępcze aż w dwudziestu pięciu procentach wypadków. Philips Grevin w swojej książce Spare the Child (Oszczędź dziecko) dochodzi do wniosku, że ,,znane nam badania dotyczące źródeł przestępczości wśród młodzieży i dorosłych w sposób przekonujący dowodzą, iż fizyczne karanie dzieci jest główną przyczyną agresji, furii i chęci zemsty, czyli emocji młodych ludzi, którzy przekraczają granice prawa’’11. Dzisiejsze społeczeństwa przykładają Ph. Grevin, Spare the Child. The Religious Roots of Punishment and the Psychological Impact of Physical Abuse, Knopf, New York 1990. 11

11 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

dużą wagę do kwestii przemocy. Jeśli Grevin ma rację, mniej powinna nas martwić przemoc wszechobecna w mediach, a bardziej złość i kary fizyczne obecne w naszych domach, bo to one zasiewają w dzieciach ziarno antyspołecznej agresji. Ziarno takie potrzebuje wiele czasu, żeby dojrzeć, ale coraz wyraźniej widać, że powtarzające się epizody rodzicielskiej złości są jak nawadnianie upraw przemocy i młodocianej przestępczości. Ostatnie badania pokazują także, że efekty rodzicielskiej złości przechodzą z pokolenia na pokolenie. Lisa Zaidi, John Knutson i John Mehm odkryli, że rodzice pochodzący z rodzin, w których nadużywano kar, częściej mają dzieci przejawiające agresję i wykazujące zachowania antyspołeczne12. Wiele innych badań pozwala oszacować, że mniej więcej jedna trzecia dzieci, które były bite, w życiu dorosłym ucieka się do stosowania takich samych metod względem swoich dzieci.

Wpływ złości przeżytej w dzieciństwie na dorosłe życie Ludzie, którzy wzrastali w domach z często złoszczącymi się rodzicami, borykają się później z poważnymi probleL. Zaidi, J. Knutson, J. Mehm, Transgenerational Patterns of Abusive Parenting, ,,Aggressive Behavior’’ 1989, nr 15. 12

12 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

mami, które rzadziej dotykają osoby pochodzące ze spokojnych domów. Na przykład kobiety często noszą blizny wczesnego kontaktu ze złością. Korbanka i McKay przebadali historie rodzinne ponad dwustu mężczyzn i kobiet, starając się określić, czy ich rodzice stosowali metody dyscyplinujące oparte na zastraszaniu, czy nie. Te pierwsze zawierają więcej przemocy fizycznej, krzyku i poważnych gróźb. Kobiety, które dorastały w takich rodzinach, cierpią na swego rodzaju martwicę uczuciową, choć jednocześnie doświadczają silnej potrzeby bliskości i intymności. Ich przyjaźnie są krótsze i mniej stabilne. Mężczyźni z kolei nie mieli tego typu problemów, jednak wykazywali trudność w podtrzymywaniu związków uczuciowych z kobietami ‒ ich związki trwały średnio pół roku krócej niż związki mężczyzn wychowywanych bez zastraszania. Depresja Depresja u dorosłych może mieć wiele przyczyn. Jedną z nich jest przemoc fizyczna doświadczana w dzieciństwie. Straus dowiódł, że osoby, które w dzieciństwie były bite przez rodziców, mają wyższy poziom zachorowalności na depresję niż te, które dyscyplinowano innymi metodami13. Również myśli samobójcze pojawiają się częściej u osób karanych biciem w dzieciństwie. Jest to dobitny 13

M. Straus, op. cit.

13 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

dowód, że rodzicielska złość idąca w parze z przemocą fizyczną negatywnie wpływa na poczucie własnej wartości. Ich skutkiem może być później mniejsza akceptacja siebie i niewiara w osiągnięcie szczęścia. Złość rodziców często niesie ze sobą przekaz: ,,jesteś zły’’, który dzieci przyjmują jako prawdę o sobie, czyniąc ją jednym z fundamentów własnej tożsamości. Później, w dorosłym życiu, mają mniejsze oczekiwania względem świata, ponieważ uważają, że nie zasługują na miłość, sukces czy szczęście. Z zaniżonym poczuciem własnej wartości i depresją wiąże się także częstsze występowanie zaburzeń odżywiania u kobiet pochodzących z rodzin tego typu. Im więcej rodzice krzyczą, biją i grożą, tym większe prawdopodobieństwo, że ich córki w dorosłym życiu będą zmagały się z bulimią14. Dla wielu ludzi przejadanie się jest sposobem na tłumienie niskiego poczucia własnej wartości. Komunikat rodziców: ,,Jesteś zła (zły)’’ musi stale być wypierany przez jedzenie. Wyobcowanie Straus opisuje wyobcowanie jako kombinację dwóch uczuć. Pierwszym z nich jest poczucie bezsilności: przekonanie, że nie ma się kontroli nad własnym życiem i niewiele środków 14

J. Korbanka, M. McKay, op. cit.

14 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

na zaspokojenie najważniejszych potrzeb. Drugie to myśl: ,,Co mnie to obchodzi?’’, czyli brak stałych przekonań moralnych połączony ze skłonnością do radzenia sobie w życiu dowolnymi, dozwolonymi i niedozwolonymi, sposobami15. Straus odkrył, że nastolatki, które doświadczały przemocy fizycznej ze strony rodziców, charakteryzują się większym poziomem wyobcowania. Dzieci karane fizycznie mają bowiem mniej okazji do rozwinięcia w sobie głosu sumienia. Kiedy rodzic grozi dziecku i strachem zmusza je do posłuszeństwa, nauka, jaką mu przekazuje, brzmi: ,,Zrób to (albo: nie rób tego), bo dostaniesz lanie!’’. Dziecko próbuje wtedy unikać kary, potajemnie robiąc zabronione rzeczy. Zaczyna wykształcać w sobie poczucie, że wszystko jest w porządku, jeśli tylko mama lub tata o tym nie wiedzą. Głównym motywem działania dziecka staje się chęć uniknięcia bólu – a nie pragnienie zadowolenia rodzica lub dania mu powodu do dumy. Tymczasem to właśnie dążenie do zdobycia akceptacji rodziców uruchamia w dziecku proces przejmowania reguł moralnych od rodziców, który jest początkiem kształtowania własnego kręgosłupa moralnego. Przemoc względem partnera Gniew i złość stanowią ciemne dziedzictwo prze15

M. Straus, op. cit.

15 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

kazywane z pokolenia na pokolenie. Może ono dotyczyć także partnera osoby ukształtowanej przez rodzicielską przemoc. Mężczyźni, którzy doświadczyli w dzieciństwie znacznej agresji ze strony rodziców, będą skłonni stosować przemoc wobec swoich partnerek16. Jest to logiczne, bowiem kary fizyczne nauczyły ich rozwiązywania problemów za pomocą siły. ,,Jeśli nie podoba ci się to, co ktoś robi, jeśli wydaje ci się, że nie okazuje ci szacunku – uderz go’’ – tak brzmi lekcja wyniesiona z domu. Nieuniknione konflikty w związku partnerskim mogą wyzwalać przemoc u mężczyzn, którzy widzieli, że rodzice rozwiązywali problemy za pomocą siły i poniżania. Kariera i sukces finansowy Rodzice chcą dać swoim dzieciom możliwość wykorzystania ich potencjału w drodze do sukcesu. Jednak dyscyplina oparta na gniewie i złości może pokrzyżować te zamiary. Jak się bowiem okazuje, skutki rodzicielstwa opartego na karach i złości – otępienie, depresja, wyobcowanie i złość – mogą ograniczyć poziom osiągnięć w dorosłym życiu. Badania wykazały, że wśród osób, które ukończyły szkołę średnią, szansa na sukces maleje wraz ze wzrostem liczby kar cielesnych doświadczanych w wieku nastoletnim17. 16 17

M. Straus, op. cit. Ibidem.

16 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

W jaki sposób ta książka może pomóc? Każdy może wybrać sposób, w jaki wychowuje swoje dziecko. Nic nie jest przesądzone z góry. Jeśli martwi cię złość, którą odczuwasz wobec dziecka, i jej negatywne skutki dla jego rozwoju, książka ta dostarczy ci narzędzi do przeprowadzenia rzeczywistej i trwałej przemiany w sposobach rozwiązywania konfliktów z dzieckiem. Nauczysz się z niej rozpoznawać wczesne oznaki napięcia i stresu, zanim jeszcze przerodzą się w wybuch złości – i radzić sobie z nimi. Nauczysz się rozpoznawać tak zwane myśli-zapalniki, które wywołują ów wybuch. Nauczysz się identyfikować i odpowiadać na rzeczywiste przyczyny nieposłuszeństwa dziecka. Nauczysz się technik rozwiązywania konfliktów, które skrócą przebieg dotychczasowych cyklów złości. I będziesz w stanie zrealizować plan kontroli nad własną złością, który pozwoli ci głęboko zmienić relacje z twoim dzieckiem. Wszystko to nie jest tylko pustą obietnicą. Rzeczy, których dowiesz się z tej książki, potwierdziły swoją skuteczność. Jednak nie wystarczy o nich przeczytać – trzeba je stosować. Samo bierne przyswojenie treści książki nie przyniesie wiele pożytku. Będziesz musiał ćwiczyć nowe umiejętności: nowy sposób rozmowy z dzieckiem, nowe metody odpowiadania na jego zachowanie, techni-

17 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

ki redukcji stresu i inne. A jeśli to zrobisz, pokonasz stare sposoby radzenia sobie z problemami na drodze frustracji i złości. Poczujesz się bardziej skuteczny jako rodzic, a twoje dziecko będzie rosło wolne od negatywnych skutków tych niszczących uczuć.

Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

2. CZY TO JEST TWÓJ PROBLEM? Jej wrzask i płacz doprowadzały mnie do szału. Do tego stopnia, że myślałem, że za chwilę ją uderzę, jeśli nie przestanie. Krzyczałem na nią i brutalnie zaprowadziłem ją do pokoju. Następne pół godziny spędziłem, siedząc na kanapie i myśląc: ,,Boże, nie mogę uwierzyć, że to byłem ja, bez kontroli nad sobą, wrzeszczący na własne dziecko’’. W zasadzie nie przypominam sobie, żebym kiedykolwiek był tak rozzłoszczony. To, co się stało, naprawdę mnie martwi. Ojciec pięciolatki Jeśli jesteś rodzicem, prawdopodobnie dobrze wiesz, że takie uczucia nie są rzadkością. Wrażenie, że traci się kontrolę nad sobą, nagła chęć dania dziecku klapsa czy użycia siły, a później skrucha – to zjawiska, które prawdopodobnie większość rodziców zna z własnego doświadczenia. Bycie rodzicem to najbardziej stresujące zajęcie, jakie można sobie wyobrazić: nielimitowany czas pracy,

19 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

zarwane noce, nieskończona lista obowiązków i konieczność stałej koncentracji i uwagi. Każdy rodzic czuje na sobie trudy tej pracy, dlatego od czasu do czasu walczy z ogromnym stresem, a także z napadami chwilowej złości. Jeśli czytasz tę książkę, znaczy to, że żywisz pewne obawy dotyczące złości, którą przeżywasz jako rodzic. Lecz jak duży jest twój problem? Badaczka Carol Heusson ustaliła, że większość rodziców w swoich relacjach z dziećmi doświadczyła złości tak dużej, że obawiała się utracić nad sobą kontrolę. Jaki poziom złości można więc uznać za problematyczny? Rozdział ten ma za zadanie pomóc ci w ustaleniu, czy problem ten dotyczy ciebie. Zarysowujemy trzy kroki, w których możesz tego dokonać. Przechodząc przez tę procedurę, staraj się spojrzeć na swoje rodzicielskie doświadczenia tak uczciwie, jak to tylko możliwe. Patrząc w przeszłość, wykaż równą wrażliwość względem uczuć swojego dziecka i swoich. Pamiętaj: wszyscy rodzice od czasu do czasu zmagają się ze złością.

Oceń stopień swojej złości Cała trudność takiej oceny polega na tym, że złość jest doświadczeniem subiektywnym – tak samo jak wszystkie uczucia. Jedna osoba może twierdzić, że codzienny wybuch złości w kontaktach z ośmioletnią córką jest czymś zupełnie normalnym, a nawet nieuniknionym, i nie sta-

20 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

nowi problemu. Kto inny będzie zamęczał się poczuciem winy z powodu podniesienia głosu na pięciolatka dwa razy w tygodniu. Ponieważ brak sztywnych i oczywistych standardów w tym względzie , trudno jest ustalić, czy czyjś poziom złości wykracza ponad przeciętną, czy też nie. Jednym ze sposobów zobiektywizowania oceny poziomu złości jest porównanie siebie z innymi rodzicami. Virginia DeRoma i David Hansen, na podstawie badań z udziałem stu sześćdziesięciu sześciu rodziców, ułożyli kwestionariusz o nazwie Test poziomu złości dla rodziców, który ma służyć właśnie do tego celu18. Pozwala on określić przeciętny poziom gniewu w reakcjach rodziców, a zarazem wyznaczyć poziom, od którego zjawisko to staje się problematyczne. Warto poświęcić kilka minut i odpowiedzieć na jego pytania. Test poziomu złości dla rodziców Poniżej znajdują się opisy różnych sytuacji, które zazwyczaj wywołują u rodziców złość. Po zapoznaniu się z nimi proszę ocenić: 1. Jak bardzo rozzłościłaby ciebie dana sytuacja? (W skali od 1 do 5, gdzie: 1=wcale, 2=trochę, 3=niemało, 4=znacznie, 5=bardzo). V. DeRoma, D. Hansen, Development of the Parental Anger Inventory, 1994, praca niepublikowana. 18

21 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

2. Czy taka sytuacja przydarzyła ci się w ciągu ostatniego miesiąca? (Stawiamy x z prawej strony, jeśli odpowiedź brzmi ,,tak’’). Jak bardzo złości cię taka sytuacja?

Czy przydarzyła ci się taka sytuacja?

1. Twoje dziecko wychodzi wieczorem z łóżka. 1 2 3 4 5 ☐ 2. Nie robi tego, o co je prosisz. 1 2 3 4 5 ☐ 3. Marudzi, kiedy każesz wyłączyć telewizor albo przerwać inną przyjemność. 1 2 3 4 5 ☐ 4. Robi bałagan w domu. 1 2 3 4 5 ☐ 5. Marnuje pastę do zębów albo jedzenie. 1 2 3 4 5 ☐ 6. Stale robi coś, co ci przeszkadza (na przykład głośno słucha muzyki) 1 2 3 4 5 ☐ 7. Robi coś bez twojego pozwolenia (bawi się twoimi rzeczami albo wychodzi na dwór). 1 2 3 4 5 ☐ 8. Kłamie, że już zrobiło coś, o co je prosisz. 1 2 3 4 5 ☐

22 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

9. Robi coś, czego nie wolno mu robić (na przykład nakłada makijaż). 1 2 3 4 5 ☐ 10. Nie ścieli rano swojego łóżka. 1 2 3 4 5 ☐ 11. Rozrzuca swoje rzeczy po całym mieszkaniu. 1 2 3 4 5 ☐ 12. Robi coś wbrew tobie. 1 2 3 4 5 ☐ 13. Głośno krzyczy, kiedy odmawiasz mu czegoś w sklepie lub w domu. 1 2 3 4 5 ☐ 14. Wrzeszczy na swojego brata lub siostrę. 1 2 3 4 5 ☐ 15. Hałasuje, kiedy potrzebujesz spokoju do pracy lub rozmowy. 1 2 3 4 5 ☐ 16. Przeszkadza ci, kiedy jesteś zajęty pracą lub rozmową. 1 2 3 4 5 ☐ 17. W cudzym domu robi coś, czego nie powinno robić. 1 2 3 4 5 ☐ 18. Celowo niszczy przedmioty w domu. 1 2 3 4 5 ☐ 19. Nie słucha się ciebie w miejscu publicznym. 1 2 3 4 5 ☐ 20. Używa przekleństw, rozmawiając z tobą. 1 2 3 4 5 ☐

23 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

21. Wypluwa jedzenie lub picie. 1 2 3 4 5 ☐ 22. Dąsa się albo jest niezadowolone, bo nie może mieć tego, czego chce. 1 2 3 4 5 ☐ 23. Świadomie mówi rzeczy, które nie są prawdą. 1 2 3 4 5 ☐ 24. Nie chce położyć się spać. 1 2 3 4 5 ☐ 25. Zbyt głośno się bawi. 1 2 3 4 5 ☐ 26. Moczy się w nocy. 1 2 3 4 5 ☐ 27. Załatwia swoją potrzebę w spodnie. 1 2 3 4 5 ☐ 28. Bierze rzeczy, które nie należą do niego. 1 2 3 4 5 ☐ 29. Nie odpowiada na zadane pytanie. 1 2 3 4 5 ☐ 30. Nie może usiedzieć w spokoju. 1 2 3 4 5 ☐ 31. Żąda jakiejś rzeczy natychmiast. 1 2 3 4 5 ☐ 32. Udaje, że ciebie nie słyszy. 1 2 3 4 5 ☐

24 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

33. Nie dzieli się zabawkami. 1 2 3 4 5 ☐ 34. Przerywa, gdy do niego mówisz. 1 2 3 4 5 ☐ 35. Dotyka każdej rzeczy w sklepie w trakcie wspólnych zakupów. 1 2 3 4 5 ☐ 36. Wkłada je wszystkie do koszyka. 1 2 3 4 5

☐

37. Nie chce spokojnie siedzieć w swoim foteliku w czasie jazdy samochodem. 1 2 3 4 5 ☐ 38. Ma problemy w szkole do tego stopnia, że dzwoni do ciebie nauczyciel. 1 2 3 4 5 ☐ 39. Wrzeszczy i awanturuje się w czasie jazdy samochodem. 1 2 3 4 5 ☐ 40. Ma słabe wyniki w szkole. 1 2 3 4 5 ☐ 41. Krzyczy, choć nikt nie robi mu krzywdy. 1 2 3 4 5 ☐ 42. Rozrzuca jedzenie po stole. 1 2 3 4 5 ☐ 43. Ciągle wstaje od stołu w trakcie jedzenia, mimo że nie skończyło jeść. 1 2 3 4 5 ☐

25 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

44. Nie wypełnia swoich obowiązków. 1 2 3 4 5 ☐ 45. Miałeś (miałaś) zły dzień, a ono jest nieposłuszne. 1 2 3 4 5

☐

46. Wychodzi z domu, nie informując cię o tym. 1 2 3 4 5 ☐ 47. Nie wraca ze szkoły do domu. 1 2 3 4 5 ☐ 48. Dotyka lub bawi się niebezpiecznymi przedmiotami. 1 2 3 4 5 ☐ 49. Wybiega na ulicę. 1 2 3 4 5 ☐ 50. Wchodzi na stół lub inne niebezpieczne miejsca w domu. 1 2 3 4 5 ☐

Teraz zsumuj wszystkie liczby po lewej stronie. Suma ta będzie twoim wynikiem testu. Wśród stu sześćdziesięciu sześciu rodziców, których przepytali DeRoma i Hansen, przeciętny wynik wynosił 98. Znaczy to, że połowa ankietowanych rodziców miała wynik równy tej liczbie lub mniejszy. Następnie zsumuj liczbę wszystkich x-ów po prawej stronie. Przeciętny wynik wyniósł tutaj 20. Jeśli porównasz swój wynik z przeciętną, będziesz mógł wyrobić sobie zdanie na temat swojej sytuacji.

26 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Interpretacja wyników testu Jeśli twój wynik jest wyższy niż 98, możesz mieć problem z panowaniem nad swoją złością. Należy jednak pamiętać, że test ten ujmuje tylko jeden aspekt doświadczenia rodzica. Pozwala ocenić jedynie stopień przeżywanej złości w porównaniu do przeciętnej, a nie stwierdzić, jakim jesteś rodzicem lub jak radzisz sobie ze złością. Jeśli twój wynik w teście nie przekracza przeciętnych 98 punktów, znaczy to, że twój zwykły poziom reakcji złością na zachowanie twojego dziecka nie jest wysoki. Warto jednak pamiętać, że test opiera się na pewnej ogólnej normie zbudowanej na bazie dużej grupy rodziców. Nie oddaje indywidualnego charakteru twojej relacji z dzieckiem, która może być problematyczna pod względem skutków rodzicielskiej złości nieokreślonej przez test. Inne ważne czynniki Tak samo jak rodzice różnią się pod względem poziomu złości, tolerancji na stres i frustrację oraz umiejętności radzenia sobie z własną złością, tak i dzieci różnią się w swoich reakcjach. Jeśli chce się ocenić wpływ złości na relację z dzieckiem, należy przede wszystkim wziąć pod uwagę wrażliwość dziecka. Ta sama reakcja rodzica, która u jednego dziecka wywoła natychmiastowy wybuch pła-

27 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

czu czy wściekłości, ale o którym zapomni ono już godzinę później, u innego spowoduje urazę i poczucie poniżenia utrzymujące się przez cały dzień. Między dziećmi zachodzą olbrzymie różnice, jeśli chodzi o reakcję na krzyk, kary lub rodzicielską dezaprobatę. Nawet jeśli poziom reakcji złością znajduje się u ciebie poniżej przeciętnej, twoje dziecko może być na nie ponadprzeciętnie wrażliwe. Właściwe zrozumienie problemu złości w relacjach z dzieckiem wymaga więc dokładnego przyjrzenia się i oceny jego indywidualnej wrażliwości. Innym ważnym czynnikiem jest sposób wyrażania złości przez rodzica. Ma to wielkie znaczenie dla dziecka. Rodzic, który znudzonym tonem rzuca: ,,Mam już ciebie dość. Idź ze swoim skomleniem gdzie indziej’’, wyrządzi dziecku prawdopodobnie większą krzywdę niż wściekły rodzic, który wrzaśnie: ,,Jestem bardzo, bardzo zły z powodu tego, co się stało! Chcę, żebyś poszedł do swojego pokoju i poczekał, dopóki cię nie poproszę!’’. Nawet niewielka złość wyrażona w formie osobistego ataku na dziecko (,,Jesteś zły, głupi, taki jak twój przeklęty ojciec!’’) albo w formie groźby (,,Powiedz to jeszcze raz, a zobaczysz, co się stanie’’) może mieć dużo gorsze skutki niż skrajna wściekłość, ale odpowiednio wypowiedziana (,,Twój krzyk sprawia, że nie da się tu z tobą wytrzymać; zostań w swoim pokoju, dopóki nie będziesz w stanie prowadzić

28 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

normalnej rozmowy’’). Przyjrzyj się sposobowi, w jaki wyrażasz swoją złość, i zastanów się, jaki może mieć wpływ na twoje dziecko i jego sposób postrzegania konfliktów.

Ocena wpływu złości na dziecko Groźne symptomy Ta sama sytuacja może mieć różny wpływ na ciebie i twoje dziecko. Coś, co dla ciebie jest tylko krótką sprzeczką, dla niego może być czymś dużo ważniejszym. Ponieważ jednak dzieci nie potrafią wyrażać swoich uczuć werbalnie, to żeby rozpoznać, jak dziecko doświadcza określonej sytuacji, trzeba obserwować jego zachowanie. Poniżej znajdziesz listę najczęstszych reakcji dzieci negatywnie dotkniętych rodzicielskim gniewem. Można je traktować jako czerwone, ostrzegawcze flagi, które wskazują na poważny problem. Zastanów się, czy nie odnajdujesz ich u swojego dziecka. • Dziecko boi się próbować nowych rzeczy. Jego podatność na krytykę sprawia, że nie podejmuje nowych wyzwań lub zadań.

29 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

• Dziecko źle traktuje młodsze rodzeństwo. Miewa napady wściekłości, w trakcie których próbuje skrzywdzić młodszą siostrę lub brata, albo inne młodsze dzieci. • Dziecko wydaje się ospałe lub smutne. Nie przejawia zainteresowania czynnościami typowymi dla rówieśników. • Dziecko nie chce spędzać z tobą czasu. Nie lubi chodzić z tobą w różne miejsca ani robić czegoś razem. • Dziecko sprawia problemy w szkole. Jest albo bardzo wycofane, albo bardzo agresywne wobec innych dzieci. • Dziecko przejawia brak poczucia własnej wartości. Poniża innych, jest stale niezadowolone ze swoich działań lub osiągnięć, ogólnie przejawia niską samoocenę. • Dziecko nie okazuje empatii względem innych ludzi: w sytuacjach, kiedy cierpią lub są smutni. Powyższa

lista

zawiera

symptomy

negatywne-

go wpływu rodzicielskiej złości na dziecko. Niektóre z nich mogą, co prawda, pojawiać się także przy innych problemach w rodzinie. Dlatego obserwacja zachowania dziecka nie da ci odpowiedzi na wszystkie twoje pytania, ale przynajmniej dostarczy informacji niezbędnych do

30 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

zbudowania pełnego obrazu złożonych relacji z twoim dzieckiem. Rozmowa z dzieckiem Być może najlepszym sposobem oceny skutków rodzicielskiej złości jest zadanie dziecku kilku pytań. Oczywiście, jest to metoda dobra tylko dla starszych dzieci, które dodatkowo chcą dzielić się swoimi uczuciami z rodzicem. Jeśli dziecko czuje się z tym niekomfortowo, można rozważyć pomoc osoby trzeciej, na przykład terapeuty rodzinnego lub jakiejś osoby dorosłej, której dziecko ufa i może się przed nią otworzyć. Poniżej podajemy listę przykładowych pytań, z których można skorzystać, rozmawiając z dzieckiem o problemie złości. • Czy czujesz strach, kiedy zaczynam się denerwować? • Czy czujesz się winna (winny), kiedy złoszczę się na ciebie? • Czy to poczucie trwa długo? • Czy często myślisz o tym, że będę na ciebie zła (zły)? • Czy zastanawiasz się, kiedy się zdenerwuję? • Czy wiesz, jakie rzeczy mnie złoszczą, czy też zawsze jest to dla ciebie zaskoczeniem, bo nigdy nie wiesz, co może mnie rozzłościć?

31 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

• Czy boisz się, że cię skrzywdzę, kiedy się złoszczę? Możesz dodać inne pytania do tej listy, jeśli są rzeczy, które cię martwią albo podejrzewasz, że mogą sprawiać problem twojemu dziecku. Kiedy Wanda zadała swojemu siedmioletniemu synowi kilka z powyższych pytań, była zaskoczona, jak jasne odpowiedzi uzyskała. ,,Tak, boję się, kiedy łapiesz mnie za rękę i głośno mówisz. Czasami źle czuję się w szkole, gdy wściekałaś się na mnie rano. Myślę, że jestem zły. Nigdy nie wiem, co cię rozwścieczy. Czasami gdy nie chcę jeść śniadania, śmiejesz się, a czasami wpadasz w złość’’. Syn Wandy potraktował jej pytania bardzo poważnie. Tak samo poważnie Wanda potraktowała jego odpowiedzi.

Dziennik kontroli złości Do tej pory zajmowaliśmy się możliwością oceny poziomu rodzicielskiej złości i opisem wpływu na relacje z dzieckiem. Teraz czas dowiedzieć się więcej o sytuacjach konfliktowych wywołujących ową złość: co dzieje się, kiedy wpadasz w złość, ile złości czujesz i pokazujesz, i jak wygląda zazwyczaj przebieg wypadków. W tym celu trzeba prowadzić dziennik rodzicielskiej złości. Gdy zwrócisz uwagę na przyczyny i skutki złości w swym codziennym

32 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

życiu, szybko wyłowisz powtarzające się schematy, a to pomoże ci zrozumieć złożoną dynamikę złości między tobą i twoim dzieckiem. Później dziennik pozwoli ci dokonać niezbędnych zmian w twoim myśleniu i zachowaniu w trakcie rodzinnych konfliktów. W dzienniku zapisuj każde zdarzenie związane z uczuciem gniewu lub wybuchem złości wobec dziecka. Podziel go na pięć rubryk, w których będziesz notował: • Datę. • Sytuację, która wywołała twoją złość. • Ile złości czułeś – w skali od 1 do 10, gdzie 1 oznacza lekkie uczucie złości, a 10 to największa złość, jakiej kiedykolwiek doświadczyłeś. • Jak dałeś upust swojej złości – w skali od 1 do 10, gdzie 1 oznacza łagodny wyraz złości (spokojna wypowiedź, że jesteś na dziecko za coś zły), a 10 to największy napad wściekłości, jaki kiedykolwiek ci się zdarzył. • Ostateczny skutek całej sytuacji, który powinieneś rozpisać na dwie kategorie: a) ile posłuszeństwa uzyskałeś od dziecka – w skali od 0 do 10; oraz b) jak bardzo zadowolony byłeś z efektu całego zdarzenia – w skali od 0 do 10. Dobrze byłoby także zanotować opis tego, jak skończyła się cała sytuacja.

33 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Data

Sytuacja

Poziom odczuwanej złości

Poziom wyrażonej złości

Efekt A) posłuszeństwo dziecka

B) satysfakcja z efektu

Należy prowadzić taki dziennik przez dwa tygodnie. Powinien pomóc ci w poznaniu: • Jak często się złościsz? • Jak intensywna jest zazwyczaj twoja złość? • W jakim stopniu tłumisz złość? Różnica między poziomem odczuwanej i przejawianej złości wskazuje na poziom tłumienia. • Jak skuteczna jest twoja złość? Czy sprawia, że dziecko cię słucha? Czy raczej wywołuje u niego napad wściekłości lub buntu? Czy dziecko tylko deklaruje posłuszeństwo, ale nigdy nie jest posłuszne? Czy też jest posłuszne tylko wtedy, kiedy je obserwujesz? • Na ile jesteś zadowolona (zadowolony) z całej sytuacji? Czy osiągnęłaś (osiągnąłeś) to, co chciałaś (chciałeś), bez zbędnej szkody dla dziecka? Czy raczej dziecko wydaje się skrzywdzone i zdezorientowane całą sytuacją?

34 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Przykład Patrycja, trzydziestoletnia matka, po powrocie z pracy spostrzega, że jej dziewięcioletni syn ponownie złamał zakaz korzystania z jej biurka, na którym znajdowały się ważne projekty. Okazało się, że przeciął jeden z nich, bawiąc się nożem do cięcia tektury i wycinając sobie jakieś zdjęcie z gazety. Zdenerwowana, wybiegła przed dom i nakrzyczała na niego w obecności jego kolegów z sąsiedztwa. Potem kazała mu iść do swojego pokoju i zakazała oglądać telewizję przez cały dzień. Poniżej jej wpis do dziennika, w którym opisuje całe zdarzenie.

Data

17.08

Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Sytuacja

Jacek zrobił bałagan na moim biurku i zniszczył jeden z projektów.

Poziom odczuwanej złości

Poziom wyrażonej złości

7

5

Efekt A) posłuszeństwo dziecka Poszedł prosto do swojego pokoju.

B) satysfakcja z efektu Należała mu się kara, ale czułam się niekomfortowo z tego powodu, że straciłam panowanie nad sobą.

3. SKĄD BIERZE SIĘ ZŁOŚĆ? Była już 8.15, a Jessica ciągle nie mogła znaleźć swojego drugiego buta. Samochód czekał na podjeździe, a Paweł, ojciec Jessiki, coraz bardziej się niecierpliwił, wyobrażając sobie korek, który z każdą minutą rośnie na moście. Poprosił córkę, żeby szybko pobiegła do łazienki umyć zęby, a sam zajął się poszukiwaniem buta. Sprawdził pod łóżkami, w szafie, w końcu znalazł go za drzwiami sypialni. Kiedy wrócił do salonu, zastał Jessikę oglądającą film rysunkowy w telewizji. Zębów jeszcze nie umyła. Tego już było za wiele! Paweł z trzaskiem wyłączył telewizję i wrzasnął: ,,Masz minutę na umycie zębów i założenie kurtki ‒ albo dostaniesz klapsa! Czy to jasne?!’’. Maria wynosiła zakupy z samochodu, ucinając sobie zwykłą pogawędkę z sąsiadką, jednocześnie miała oko na swojego czteroletniego syna Eddie’ego, który bawił się obok z kotem. Nagle usłyszała klakson, szybko się odwróciła i zdążyła jeszcze zobaczyć, jak Eddie ciska kamieniem w samochód. Rzuciła na ziemię torby, które miała w ręku,

36 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

i doskoczyła do niego. Chwyciła go mocno za ramiona, przerażona i zawstydzona zarazem, potrząsnęła nim kilka razy i krzyknęła: ,,Mogłeś spowodować wypadek! Nigdy, ale to nigdy więcej tego nie rób!’’. Godzina 5.30 po południu. Jest bardzo gorąco, a Linda z dwójką głodnych dzieci wraca z zakupów do domu. Niestety, sznur samochodów ledwie porusza się do przodu, a Darek i Tania na tylnym siedzeniu coraz bardziej się niecierpliwią. Linda próbuje zapobiec nadchodzącej awanturze, nucąc piosenkę z radia. Zagaja też rozmowę na temat kolacji: co dzieci chciałyby zjeść, kiedy znajdą się w domu? Ale jest już za późno. Dzieci są coraz bardziej niespokojne, krzyczą, Darek uderza Tanię, a jej krzyk wypełnia samochód. Zanim Linda zdąży pomyśleć, naciska na hamulec i krzyczy: ,,Jeśli jeszcze raz usłyszę choć jeden głos z tyłu, pójdziecie spać bez kolacji!’’. Jeśli jesteś rodzicem, z pewnością miałeś w swoim życiu podobne doświadczenia. Dzieci codziennie wystawiają rodzicielską cierpliwość na ciężką próbę i testują granice wytrzymałości rodziców. Gdybyśmy jednak zapytali Pawła, Marię i Lindę, co ich tak zdenerwowało, otrzymalibyśmy trzy różne odpowiedzi. Paweł powiedziałby o rosnącej niecierpliwości z powodu opóźniającego się wyjazdu, Maria o strachu i zawstydzeniu spowodowanych zachowaniem syna, a Linda o zmęczeniu pod koniec dłu-

37 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

giego dnia. Jednak mimo tych oczywistych różnic, ich doświadczenie jest pod pewnym względem podobne. W tym rozdziale poznasz podstawowe elementy składowe każdej sytuacji związanej z wybuchem złości. Nasz dwustopniowy opis złości przedstawia nie tylko jej przyczyny, ale i ważną rolę złości w redukcji stresu. Znajdzie się w nim miejsce także dla tak zwanych myśli-zapalników, które są bezpośrednią przyczyną wybuchów złości. Będziemy je analizować na przykładzie Pawła, Marii i Lindy, a potem sami będziecie mieli okazję określić swoje myśli-zapalniki, gdy nauczycie się radzić sobie z codziennym stresem rodzicielstwa.

Dwustopniowy opis złości Czasami przeraża mnie moja własna złość. Zdarza się, że mówię wtedy rzeczy, których nie myślę, i robię coś, czego się potem strasznie wstydzę. Matka trzylatka i sześciolatka Najbardziej frustruje mnie, kiedy czuję rosnącą we mnie złość i wiem, że za chwilę wybuchnę, ale nie jestem w stanie nic z tym zrobić. Ojciec ośmioletniego chłopca

38 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Złość jest dla wszystkich trudna. Rodzice, którzy twierdzą, że nigdy nie stracili kontroli nad sobą z powodu złości, prawdopodobnie sami siebie oszukują. Złość to silne uczucie i równie trudno je zrozumieć, jak kontrolować. Ale pierwszym krokiem do zapanowania nad nią jest zrozumienie, skąd się bierze i jak przebiega. Dwie rzeczy zawsze poprzedzają wybuch złości: stres i myśl-zapalnik. Ani jedno, ani drugie w pojedynkę nie jest w stanie jej wywołać. Stres to ładunek wybuchowy, a myśl to zapalnik. Potrzeba obu, by spowodować wybuch. Przypomnijmy sobie Pawła, który wszedł w konfrontację z córką, próbując rano wyjść z domu o czasie. Na jego przykładzie możemy zobaczyć, jak skumulowany stres i myśl-zapalnik powodują wybuch złości. Jednak żeby w pełni pojąć złożoność jego sytuacji, musimy wziąć pod uwagę cały stres związany z rodzicielstwem Pawła. Zanim został ojcem, praca i życie zawodowe były dla niego zawsze absolutnym priorytetem. Szczycił się tym, że wkładał w nie dużo więcej energii i zapału niż inni, i często pracował po godzinach, jeśli było to potrzebne. Narodziny córki i nowa rola rodzica były równoznaczne z wielkimi zmianami w priorytetach życiowych i akceptacją pewnych ograniczeń dotyczących pracy zawodowej. Paweł coraz częściej pojawiał się w pracy spóźniony i wydawało mu się, że wyczuwa rosnące zniecierpliwienie u szefa. Tego konkretnego

39 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

ranka specjalnie wstał wcześniej niż zwykle, żeby wyjechać z domu o czasie i nie spóźnić się do pracy. Jego frustracja osiągnęła punkt kulminacyjny, kiedy uświadomił sobie, że znowu wyjedzie za późno i znowu będzie musiał tłumaczyć się przed szefem. Jednak chociaż skumulowany stres grał olbrzymią rolę w wybuchu złości Pawła, to sam nie byłby w stanie go spowodować. Mógłby najwyżej sprawić, że Paweł czułby się sfrustrowany lub zaniepokojony, ale nie wściekły. Do wywołania wybuchu złości trzeba było jeszcze kilku myśli-zapalników, które krok po kroku przepchnęły go przez granicę między napięciem i zmartwieniem a złością. Żeby przyspieszyć wyjście z domu, Paweł spróbował podzielić zadania między siebie i Jessikę: on znajdzie jej but, a ona umyje zęby i najwyżej za pięć minut będą już w drodze. Ale kiedy wszedł do salonu z butem w ręce i zastał córkę oglądającą telewizję, jego pierwszą myślą było: ,,Ona najwyraźniej mnie ignoruje’’. A potem: ,,Powinna oduczyć się wreszcie robienia wszystkiego na ostatnią chwilę!’’. Te dwie myśli zamieniły wtedy napięcie i frustrację w wybuch złości. Z hukiem wyłączył telewizor i zmusił córkę do pospiesznego wyjścia z domu, uciekając się do krzyku oraz groźby.

40 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Funkcja złości Jest pewien powód, dla którego stres i złość są ze sobą tak blisko związane. Wyłączając przypadek, kiedy zostaje zagrożone nasze życie lub zdrowie, główną funkcją złości jest rozładowanie stresu. Wraz ze wzrostem stresu rośnie nasz dyskomfort. Jeśli jego poziom będzie za wysoki, staje się nie do zniesienia i wybuch złości pozwala szybko rozładować część rosnącej góry napięcia. Złość na chwilę blokuje świadomość bolesnych elementów naszego psychicznego lub fizycznego życia. Weźmy przykład Marii, która wpadła w złość z powodu zachowania syna rzucającego kamieniem w przejeżdżający samochód. Pokazuje on, jak szybko stres może zamienić się w złość. Dźwięk klaksonu i widok syna ciskającego kamieniem wywołały nagły stres, który niemal natychmiast stał się nie do zniesienia. Dlatego krzyknięcie na Eddie’ego i chwycenie go za ramiona dały upust strachowi i zawstydzeniu, które na chwilę opanowały jej umysł.

Rodzicielski stres Każdy rodzic wie, że stres ma wiele postaci. Opieka nad dziećmi to nie tylko olbrzymia odpowiedzialność, ale także konieczność całkowitego poświęcenia, nieskończo-

41 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

nej cierpliwości oraz stałej koncentracji. Poniżej opisujemy, co sprawia, że bycie rodzicem jest takie trudne. • Nielimitowany czas pracy. Rodzicem jest się dwadzieścia cztery godziny na dobę, siedem dni w tygodniu. I nie zawsze można odpocząć, nawet kiedy dziecko śpi. Małe dzieci często budzą się w nocy, starsze chorują lub mają koszmary nocne. • Dzieci są nieprawdopodobnymi bałaganiarzami. Duża część energii rodziców jest wydatkowana na sprzątanie po nich, układanie zabawek i ubrań czy zbieranie śmieci pozostawionych w całym domu. Nawet dzieci, które mają obowiązek sprzątać swoje zabawki, muszą być stale pilnowane, zachęcane i wspierane przez rodziców. • Dzieci są hałaśliwe. Dom z dziećmi to dom pełen śmiechu, krzyku i płaczu. Dzieci stale zadają jakieś pytania. Każde zajęcie, które wymaga odrobiny spokoju, jak czytanie lub rozmowa, zawsze sprawia im dużą trudność. • Opieka nad dzieckiem wymaga powtarzania wciąż tych samych czasochłonnych czynności. Pranie, zakupy i gotowanie nigdy się nie kończą. Dzieci trzeba wszędzie wozić: na zajęcia sportowe, lekcje tańca, do dentysty itp.

42 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

• Dzieci są skoncentrowane na sobie. Zazwyczaj nie mają świadomości, że jesteś zmęczona (zmęczony), tracisz cierpliwość albo cierpisz na nadmiar stresu. Zanim rozwiną kompetencje społeczne, takie jak empatia czy wrażliwość, musi upłynąć trochę czasu. • Dzieci stale wystawiają na próbę twoje granice. Zdrowe dzieci ciągle dążą do autonomii. Chcą same wykonywać różne czynności i stale kwestionują zdanie rodziców. Odkąd skończą dwa lata i nauczą się mówić ,,nie’’ aż do nastoletniego buntu bez przerwy kwestionują reguły wyznaczane przez dorosłych i ich autorytet. Jest to konieczne, żeby mogły dorosnąć. • Dzieci potrzebują olbrzymiej dawki uwagi i akceptacji. Stale walczą o ciebie z rzeczami lub osobami, które odciągają cię od nich. Ich strategie ściągania na siebie uwagi mogą być oczywiste i łatwo zrozumiałe (,,spójrz na mnie’’) albo nieco przewrotne (rywalizacja z rodzeństwem, zachowania destrukcyjne, złe wyniki w szkole). • Dzieci wymagają czujności. Bez przerwy trzeba chronić je od bezpośrednich i pośrednich zagrożeń. Rodzice małych dzieci muszą mieć je ciągle na oku, przewidywać wypadki, zwracać uwagę na kanty, śliskie podłoże, małe przedmioty, które mogłyby połknąć itp. Z kolei rodzice starszych dzieci, które bawią się poza domem

43 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

albo wyjeżdżają pod czyjąś opieką, nie zawsze potrafią przestać martwić się o ich bezpieczeństwo. Bez względu na to, jak jesteś czujna lub czujny, nigdy nie masz wrażenia, że twoje dziecko jest całkowicie bezpieczne. Wszystko to jest dużym obciążeniem dla rodzica. Byłoby to już wystarczająco trudne, gdyby rodzicielstwo stanowiło jedyne zajęcie dorosłych. Ale tak nie jest: to tylko jedna z wielu ról. Wciąż stawiamy czoło codziennemu stresowi związanemu z byciem osobą dorosłą w dzisiejszym świecie. Jednocześnie z obowiązkami rodzica zmagamy się na przykład z problemami w związku z partnerem – rozstaniem lub brakiem bliskości – czy problemami w pracy – na przykład negatywną opinią przełożonego lub opóźnieniami w wykonywaniu naszych zadań. Czasami doskwierają nam problemy zdrowotne: ból, choroba albo wyczerpanie. Całe nasze dorosłe życie w sposób nieunikniony i stały produkuje olbrzymie ilości stresu i napięcia. Dlatego aby skutecznie radzić sobie z rodzicielską złością, musimy umieć radzić sobie także z codziennym stresem.

Myśli-zapalniki Jak zatem pisaliśmy, sam stres nie jest w stanie doprowadzić cię do złości. Złość to proces dwustopniowy. Stres ją

44 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

poprzedza, ale do wybuchu złości potrzeba jeszcze drugiego składnika: myśli-zapalników. Wróćmy do przykładu Lindy, która utknęła z dwójką głodnych dzieci w korku. Jej fizyczny dyskomfort – gorąco w samochodzie, głód, zmęczenie po całym dniu – i tkwienie w korku złożyły się na stresujący stan pobudzenia. Im bardziej sprzeczka dzieci się wzmagała, tym bardziej rósł stres Lindy. A kiedy Tania zaczęła krzyczeć, przez głowę Lindy przebiegły trzy myśli-zapalniki. Powinni oboje wiedzieć, że w tak trudnej sytuacji potrzebuję spokoju. Robią to, żeby mnie rozwścieczyć. Nie mają szacunku ani dla mnie, ani dla siebie nawzajem. W chwili gdy Linda zatrzymała samochód i wrzasnęła na dzieci, myśli-zapalniki przekształciły trudny do wytrzymania stres w wybuch złości. Złość skierowana na dzieci dała jej krótką ulgę od rosnącego napięcia. Za myślami-zapalnikami stoi przekonanie, że dziecko dokonało jakiegoś wykroczenia: jest złe i dlatego zasługuje na karę. Nawet jeśli na poziomie intelektualnym zdajemy sobie sprawę, że nasza myśl-zapalnik nie jest prawdziwa, to gdy przebiega przez naszą świadomość w trakcie stanie pobudzenia wywo-

45 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

łanego stresem, wydaje się prawdziwa. Kiedy Paweł pomyślał sobie: ,,Ona celowo mnie ignoruje’’, znaczyło to, że Jessica specjalnie opóźnia wyjście, lekceważąc jego prośby. Zachowuje się źle i dlatego zasługuje na karę. A gdy przez głowę Lindy przebiegła myśl: ,,Powinni wiedzieć, że w tak trudnej sytuacji potrzebuję spokoju’’, tym samym pomyślała, że Darek i Tania celowo łamią dobrze znane reguły zachowania w samochodzie. I dlatego zasługują na karę. Myśli-zapalniki w umysłach Pawła i Lindy sprawiły, że ich wysoki poziom stresu zamienił się w złość, która pozwoliła mu się wyładować na dzieciach. Ich reakcja była konsekwencją prostej zasady: stres plus myśli-zapalniki równa się złość. Myśli-zapalniki mogą się zmieniać Robisz ostatnie zakupy przed kolacją dla znajomych. W supermarkecie tłumy, a ty nie potrafisz znaleźć rzeczy, których potrzebujesz. Mimo kilkakrotnych próśb twoja dwuletnia córka nie przestaje zdejmować przedmiotów z półek. Wyraźnie opóźnia to zakupy, bo trzeba podnosić przewrócone przez nią pudełka z płatkami i łapać toczące się po podłodze puszki z zupą. By uniknąć większego zamieszania, sadzasz córkę na krzesełku w koszu na zakupy. Chwilę później odwracasz się i widzisz, że właśnie otworzyła opakowanie spaghetti, które rozsypało się w całym wózku i po podłodze.

46 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Twoja reakcja na te wydarzenia będzie teraz zależała od myśli-zapalników, które przebiegną przez twoją głowę. Możesz wybuchnąć krzykiem albo dać córce klapsa, ale możesz także spokojnie wręczyć jej coś do zabawy i po prostu posprzątać porozrzucane spaghetti. Jeśli pomyślisz: Wiedziałam, że tak będzie. Specjalnie to zrobiła, dlatego że wsadziłam ją do wózka ... ... z pewnością zareagujesz gwałtownie. Lecz masz szansę zapobiec wybuchowi złości, jeśli pomyślisz: Powinnam była zostawić ją u sąsiadów. To nie miejsce dla znudzonej i zmęczonej dwulatki, szczególnie wtedy, gdy zależy mi na pośpiechu. Jeśli poziom złości wobec dziecka zależy od twoich myśli-zapalników, jednym ze sposobów redukcji złości będzie zmiana sposobu myślenia w trudnych sytuacjach. Pierwszym krokiem w tym kierunku jest ustalenie, jakie myśli-zapalniki zazwyczaj doprowadzają cię do wściekłości. Badania złości u rodziców Przeprowadziliśmy specjalne, dwuetapowe badania z udziałem rodziców, żeby ustalić, jakie myśli są zazwy-

47 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

czaj zapalnikami w wybuchach rodzicielskiej złości. W pierwszym etapie rozmawialiśmy z trzydziestoma pięcioma osobami na temat sytuacji, które wywołują w nich złość, i sposobów radzenia sobie z nimi. Prosiliśmy ich także o przypomnienie sobie myśli, które poprzedzały w ich doświadczeniu epizody złości. Owe myśli-zapalniki były podstawą drugiego etapu naszego badania. Etap drugi obejmował ankietę wśród dwustu pięćdziesięciu rodziców, którzy odpowiedzieli na ogłoszenie w jednym z czasopism. Każdy uczestnik otrzymał listę dwudziestu czterech najczęściej doświadczanych myśli-zapalników rodzicielskiej złości (z pierwszego etapu badania) i miał ocenić, jak często sam ich doświadcza. Następnie uczestnicy badania wypełniali test poziomu złości dla rodziców (z rozdziału 2), który pozwalał nam ocenić częstość i intensywność przeżywanej złości. Dzięki temu mogliśmy ustalić, które myśli-zapalniki są typowe dla bardziej i mniej złoszczących się rodziców. Wynik naszego badania nie był zaskakujący: rodzice, którzy często czują złość względem swoich dzieci, częściej używają bardziej prowokujących myśli-zapalników. Spośród dwudziestu czterech myśli-zapalników z naszej listy osiemnaście było częściej doświadczanych przez rodziców z wysokim poziomem złości. Można je pogrupować w trzech kategoriach.

48 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

• Myśli przypisujące dziecku złą intencję. • Myśli wyolbrzymiające problem. • Myśli zawierające negatywną ocenę dziecka lub jego zachowania. Nasze badanie pokazuje, że myśli-zapalniki to istotny czynnik zwiększający częstość i intensywność złości rodziców względem dzieci. W rozdziale 5 nauczysz się krok po kroku wpływać na swoje myśli tak, by nie stały się zapalnikami wybuchów złości. Najpierw jednak musisz nauczyć się je rozpoznawać. Rozpoznawanie myśli-zapalników Poniżej znajduje się lista osiemnastu myśli-zapalników związanych z wysokim poziomem złości. Przeczytaj je i sprawdź, czy wydają ci się znajome. Być może sam doświadczyłeś ich kiedyś w trakcie wybuchów złości względem swojego dziecka. Myśli przypisujące złą intencję • Robisz to, żeby mnie zdenerwować. • Prowokujesz mnie. • Chcesz, żebym się wściekła (wściekł). • Sprawdzasz, na ile możesz sobie pozwolić. • Specjalnie wyprowadzasz mnie z równowagi.

49 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

• Wykorzystujesz mnie. • Robisz to, żeby mnie zranić (na złość, żeby się odegrać). Myśli wyolbrzymiające problem • Nie mogę tego wytrzymać. • Takie zachowanie jest niedopuszczalne. • Tym razem przesadziłeś. • Nigdy mnie nie słuchasz. • Jak śmiesz patrzeć tak na mnie (mówić tak do mnie, robić to)! • Wszystko zamieniasz w kłótnię (walkę, koszmar, okropność). Myśli zawierające negatywną ocenę • Tracisz panowanie nad sobą. • To jest manipulacja. • Jesteś leniwy (złośliwy, nieposłuszny, niewdzięczny, samolubny, okrutny, głupi, zepsuty, krnąbrny, bez szacunku). • Świadomie jesteś niegrzeczny (zachowujesz się idiotycznie itp.). • Nie obchodzi cię, co się stanie (jak się czuję, kogo krzywdzisz itp.).

50 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Teraz spójrz do swojego dziennika i sprawdź, czy któreś z powyższych myśli-zapalników mogły grać jakąś rolę w epizodach złości, które opisujesz. Zwróć szczególną uwagę na te, które powtarzają się w twoim doświadczeniu. Niektórzy mają wiele takich myśli, które prowokują wybuch złości w różnych sytuacjach, a inni przeżywają tylko klika powtarzających się wciąż na nowo. Mając w pamięci to, czego dowiedziałeś się ze swojego dziennika, przeczytaj jeszcze raz listę myśli-zapalników. Zaznacz te, które pomyślałeś przynajmniej raz w różnych sytuacjach. Jeśli któraś z nich występowała w twoim doświadczeniu szczególnie często, zaznacz ją gwiazdką. Zauważ, że powyższa lista prezentuje tylko niewielki wycinek wszystkich możliwych myśli tego typu i może nie zawierać akurat tych, których ty doświadczasz najczęściej. Należy jednak zwrócić na nie szczególną uwagę ze względu na ich związek z wysokim poziomem złości u rodziców.

Nowy wpis w dzienniku Kiedy już wiesz, jak ważną rolę pełnią myśli-zapalniki w wywoływaniu złości, czas abyś nauczył się rozpoznawać te spośród nich, które grają największą rolę w twoim codziennym doświadczeniu. Twój dziennik pozwala ci śledzić wszystkie epizody złości związane

51 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

z twoim dzieckiem. Szacując poziom złości odczuwanej w różnych sytuacjach i notując przebieg wydarzeń z tym związanych, masz jaśniejszy obraz wpływu twojej złości na twoje życie rodzinne. Od tej chwili będziesz w dzienniku wpisywał jeszcze myśli, które poprzedzały epizody złości. Twój dziennik powinien wyglądać teraz następująco.

Data

Sytuacja

Myśli-zapalniki

Poziom odczuwanej złości

Poziom wyrażonej złości

Efekt A) posłuszeństwo dziecka

B) satysfakcja z efektu

Przykład Karol wrócił wieczorem do domu po długim spotkaniu służbowym i zauważył, że opiekunka zapomniała dać kolację córce, która w związku z tym podjadała chipsy. Zmęczony i wciąż jeszcze lekko podenerwowany odbytym spotkaniem, zajrzał do lodówki w poszukiwaniu czegoś, z czego szybko i łatwo można by zrobić kolację. Dwadzieścia minut później zawołał córkę na makaron z serem i hot-dogi. Gdy Rachel usiadła przy stole, zaczęło się marudzenie: wcale nie jest głodna, hot-dogi jadła wczoraj, poza tym nie lubi takich hot-dogów jak te na stole,

52 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

a makaron jest niedogotowany. Karol był lekko poirytowany faktem, że córka najadła się jedzeniem śmieciowym, a teraz daje mu popalić. Zachował jednak spokój i powtórzył stanowczo zaproszenie do jedzenia. Gdy jednak córka w proteście odepchnęła talerz i przewróciła szklankę z mlekiem, stracił panowanie nad sobą. Chwycił ją za rękę, zaprowadził do jej pokoju, rzucił na łóżko i wyszedł, trzaskając drzwiami. Po jakimś czasie zrobił następujący wpis w swoim dzienniku. Efekt Data

06.12

Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Sytuacja

Rachel cały wieczór jadła chipsy, a potem odmówiła jedzenia kolacji, którą dla niej przygotowałem. Marudziła i rozlała mleko na stole.

Myśli-zapalniki

,,Myślisz tylko o sobie’’. ,,Specjalnie narobiłaś bałaganu, żeby się na mnie odegrać’’.

Poziom odczuwanej złości

Poziom wyrażonej złości

8

8

A) posłuszeństwo dziecka Była tak zła za to, że ciągałem ją po domu za ramię, że nie zrozumiała w ogóle, o co mi chodziło przy kolacji.

B) satysfakcja z efektu Czułem się okropnie z powodu wybuchu złości, ale poczułem także ulgę, że wreszcie zrobiło się cicho. Mam trochę spokoju po całym dniu

4. DLACZEGO DZIECI ZACHOWUJĄ SIĘ TAK, JAK SIĘ ZACHOWUJĄ? Aby zrozumieć, że myśli-zapalniki rodzicielskiej złości są niebezpiecznym zniekształceniem rzeczywistości, trzeba poznać nieco głębiej sposób i przyczyny zachowania się dzieci. Zgodnie z naszym badaniem, myśli-zapalniki najczęściej związane ze złością zawierają założenie, że dzieci celowo prowokują rodziców. Myśli takie, jak: ,,Celowo jesteś niegrzeczny’’, ,,Wykorzystujesz mnie’’, ,,Sprawdzasz, na ile możesz sobie pozwolić’’ – przypisują dziecku celową intencję. Większość rodziców przypisuje ją dzieciom, szczególnie gdy zachowują się one w sposób niewłaściwy lub wprawiają ich w zakłopotanie. Są wtedy skłonni myśleć, że dziecko specjalnie robi im na złość. Ale czy dzieci rzeczywiście zachowują się źle, żeby utrudnić życie rodzicom? Psychologowie zajmujący się rozwojem dziecka twierdzą, że zdarza się to niezwykle rzadko. Zamęczanie rodziców nie jest zazwyczaj celem

54 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

dzieci. Przeciwnie, istnieją cztery główne czynniki, które wpływają na zachowanie dziecka: 1) jego temperament, 2) poziom rozwoju psychicznego właściwy dla jego wieku i związane z tym wyzwania, 3) potrzeby dziecka i wypracowane przez nie sposoby ich zaspokajania, 4) rola wzmocnienia w podtrzymywaniu niewłaściwych zachowań.

Temperament Na świecie nie ma dwojga identycznych dzieci. Każde przychodzi na świat z indywidualnym zestawem cech fizycznych, takich jak kolor włosów, oczu, kształt ust, wielkość nosa, wzrost, budowa ciała i jego proporcje. Podobnie, każde rodzi się z własnym temperamentem. Matki dwojga czy trojga dzieci często opowiadają, że każde z nich było różne już od pierwszego dnia po urodzeniu – i mają rację. Temperament to sposób, w jaki człowiek reaguje na bodźce środowiska – na to, co przynosi mu życie. Żeby określić temperament dziecka, trzeba odpowiedzieć sobie na kilka pytań, na przykład: jak reaguje na rozczarowanie? Ile czasu zajmuje mu pogodzenie się z porażką? Czy pojęczy lub podąsa się chwilę, czy raczej wpada we wściekłość, która trwa godzinę? Temperament to jakby wrodzone okablowanie, które determinuje nasze wzorce zachowania.

55 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Cechy składające się na temperament Temperament dziecka przejawia się w stałych wzorcach jego zachowań. Nie stanowią o nim pojedyncze, przypadkowe reakcje dziecka, które zdarzyły się raz lub dwa razy. Istotna jest powtarzalność pewnych sposobów reagowania dziecka na bodźce. Temperament jest wrodzony, nie stanowi produktu środowiska ani nie jest efektem twojego traktowania dziecka. Można go scharakteryzować jako układ dziewięciu cech. Wszystkie są równie ważne dla dziecięcego doświadczania świata. Każde dziecko posiada je w różnych proporcjach – i zależnie od konkretnej, unikatowej mieszanki, będzie albo obdarzone dobrym humorem albo zmienne w nastrojach, bardzo energiczne albo spokojne, przekorne lub uległe, łatwe albo skrajnie trudne we współżyciu. Poniżej podajemy owe dziewięć cech składających się na temperament człowieka19. Czytając tę listę, zastanów się, jak poszczególne cechy mają się do twojego dziecka. • Poziom aktywności. Jaką aktywność dziecko przejawia w normalnych okolicznościach? Ile ruchu poKorzystamy z: S. Turecki, L. Tonner, The Difficult Child, Bantam Books, New York 1985.

19

56 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

trzebuje? Dziecko bardzo aktywne będzie zazwyczaj niespokojne i pod tym względem trudne do opanowania: nigdy nie siedzi w jednym miejscu i nie znosi, kiedy się je ogranicza. • Usposobienie. Jak można opisać zwykły nastrój dziecka i jego nastawienie do świata: jest zadowolone z siebie i pozytywnie nastawione do otoczenia czy raczej bywa grymaśne, poważne lub negatywnie usposobione? Dziecko tego drugiego typu w skrajnej sytuacji może być bardzo drażliwe i łatwo wpadać w złość. Ponieważ najczęściej traktuje wszystko bardzo poważnie, trudno jest mu czerpać radość z życia. • Ciekawość/wycofanie. Jak dziecko reaguje na nowe doświadczenia: ludzi, jedzenie, miejsca, ubrania czy czynności? Przejawia entuzjazm czy raczej wycofuje się z lękiem? Dziecko bardzo lękliwe będzie trzymać się blisko rodziców, będzie nieśmiałe i niechętne do wchodzenia w nowe sytuacje. • Rytm życia. Czy dziecko regularnie jada i śpi? Dziecko, które ma z tym kłopoty, może w skrajnych przypadkach czuć głód albo zmęczenie o nieprzewidywalnych porach dnia, a codzienne posiłki i wieczory zamieniać w koszmar ciągłych kłótni. • Elastyczność. Jak łatwo dziecko dostosowuje się do zmian? Dziecko mało elastyczne może przeciwstawiać

57 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

się zmianom w codziennych czynnościach, jedzeniu czy ubieraniu, uparcie obstając przy stałej rutynie. • Próg wrażliwości. Jak dziecko reaguje na zmiany otoczenia, bodźce zmysłowe, takie jak hałas, światło, zapachy, smaki, ból, zmiany pogody czy mokre pieluszki? Czy te bodźce je niepokoją? Czy jest nadwrażliwe? Dziecko nadwrażliwe silnie reaguje na bodźce fizyczne i łatwo się niepokoi, na przykład tym, jak pachnie jedzenie albo fakturą ubrania, jasnością światła czy poziomem hałasu. • Siła reakcji. Jak intensywna (głośna) jest reakcja dziecka na pozytywne i negatywne bodźce? Dziecko silnie reagujące może być głośne i gwałtowne, niezależnie od tego, czy czuje się szczęśliwe, smutne, czy się gniewa. • Koncentracja uwagi. Czy łatwo rozproszyć uwagę twojego dziecka? Czy potrafi się na czymś skupić? Dziecko o niskiej koncentracji uwagi będzie miało trudności w skupieniu się na tym, co do niego mówisz, i będzie zapominało twoje prośby, instrukcje lub polecenia. • Wytr wałość. Jak długo dziecko potrafi wytrwać przy jednym zajęciu? Czy długo zajmuje się czynnością, która daje mu satysfakcję i radość? Czy uparcie domaga się zaspokojenia swoich potrzeb? Dziecko wytrwałe może w skrajnych wypadkach być bardzo uparte, nie rezy-

58 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

gnować ze swoich żądań i, na przykład, godzinę trwać w złości z jakiegoś powodu. Łatwo zrozumieć, jak biologiczne różnice między dziećmi wpływają na różnice w doświadczaniu przez nie świata. Tak samo łatwo wyobrazić sobie, jak różnice w temperamencie mogą wpływać na różnice w odbiorze ich zachowania przez rodziców. Jest tak zwłaszcza wtedy, gdy dziecko posiada którąś z powyższych cech w takim stopniu, że powoduje to różne problemy, albo gdy zestaw cech składa się w wybuchową całość. Na przykład, skrajnie drażliwe dziecko (negatywna wartość usposobienia, które łatwo wybucha płaczem (duża wrażliwość) i trudno je udobruchać (wysoka koncentracja uwagi), będzie trudniejsze dla rodzica niż dziecko z natury wesołe, mniej wrażliwe na bodźce i łatwo zapominające o nieprzyjemnościach. Podobnie, bardzo aktywny chłopiec, który bez przerwy angażuje się w jakieś czynności i wywraca dom do góry nogami, będzie potrzebował więcej nadzoru i granic niż taki, który nie jest w ciągłym ruchu. Dopasowanie temperamentów rodzica i dziecka ma więc pewien wpływ na ich relację. Dziecko, które silnie reaguje we wszystkich sytuacjach, będzie trudniejsze dla rodzica, który ma dużą wrażliwość albo z natury negatywne usposobienie. Nieśmiałe, bojaźliwe i mało aktywne

59 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

dziecko może dostarczyć więcej rozczarowań rodzicowi, który lubi działać i chętnie doświadcza nowych sytuacji. Wciąż nie wiemy, czy owe wzorce zachowania składające się na temperament są dziedziczone czy też kształtują się na etapie życia płodowego. Niezależnie od tego ważne jest, aby pamiętać, że temperament nie jest ani czymś dobrym ani złym. To taka sama cecha człowieka jak kolor oczu. Dzieci, przejawiając swój temperament, nie działają na szkodę ani na złość rodzicom. Takie się po prostu urodziły i nie bardzo mogą zachowywać się inaczej.

Zachowania typowe dla wieku Rosnąc i rozwijając się, dzieci przechodzą przez wiele etapów, z których każdy charakteryzują pewne typowe zachowania. Trzeba zdawać sobie z tego sprawę, jeśli chce się zrozumieć, dlaczego nasze dziecko zachowuje się w określony sposób. Większość rodziców słyszała, na przykład, o buncie dwulatka, więc nie są zaskoczeni, kiedy zaczynają od dziecka w tym wieku słyszeć słowo ,,nie’’ i doświadczać napadów jego złego humoru. Lecz wielu nie wie, że coś podobnego może się dziać już u dziecka w wieku dziesięciu lub jedenastu miesięcy. A co dzieje się z trzylatkami, pięciolatkami lub siedmiolatkami? Jakie zachowania są typowe dla tego wieku?

60 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Ponieważ każde dziecko rozwija się w sposób indywidualny i w swoim tempie, nie do każdego będzie pasował opis typowych zachowań. Również temperament w znacznym stopniu wpływa na przejawianie się lub nie zachowań charakterystycznych dla danego wieku. Niemniej jednak możemy pokusić się o nakreślenie pewnych rysów ogólnych poszczególnych etapów rozwoju dziecka20. Dziecko dwunastomiesięczne Jacek to typowe dwunastomiesięczne dziecko. Jego najbardziej rzucającą się w oczy cechą jest niemal całkowity egocentryzm: tylko bierze, nic nie daje. Upiera się robić wszystko po swojemu, jest żądny posiadania, wszystko chce mieć tylko dla siebie. Po prostu nie jest w stanie się dzielić. Nawet jeśli bawi się w grupie, zajmuje się tylko sobą. Jest uparty i gwałtownie objawia swoje nastroje. Kiedy jest na nogach, świat należy do niego. Mały odkrywca biega dokoła, pukając, popychając i dotykając wszystkiego, czego może sięgnąć. Głównym wyzwaniem dziecka w tym wieku jest walka o autonomię. Jacek jest całkowicie pochłonięty odkrywaniem granic swoich rodziców i własnych ograniczeń. Prowokuje, bywa bardzo impulsywny i nie rozumie różnicy Opracowanie na podstawie: L. Ames, F. Ilg, C. Ch. Haber, Your Seven--Year Old, Dell Publishing, New York 1982.

20

61 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

między czymś dobrym i złym. Mówi ,,nie’’ zamiast ,,tak’’ i ,,w górę’’ zamiast ,,w dół’’. Z drugiej strony kurczowo trzyma się matki. Niezależnie od tego, jak dobre są jego relacje z rodzicami, w tym wieku będzie dla nich niemałym kłopotem. Dwulatek Życie Marii stało się nieco łatwiejsze, od kiedy skończyła dwa lata. Może teraz swobodnie chodzić, biegać i wspinać się oraz jaśniej manifestować swoje potrzeby. Charakteryzuje ją teraz olbrzymia potrzeba jednostajności oraz wielka trudność w podejmowaniu decyzji. Dwa lata to prawdopodobnie najgorszy wiek, jeśli chodzi o decydowanie i wybór. Jak tylko zdecyduje się na jedno, natychmiast chce też drugiego. Nie ma także w ogóle kontroli nad swoim głosem, emocjami czy ciałem. Ciągle bada świat za pomocą rąk, ust i nosa. Bez przerwy pyta: ,,dlaczego?’’, ale chodzi jej raczej o zdobycie dodatkowych informacji niż podważanie decyzji albo zdenerwowanie rodzica. Lubi inne dzieci, choć jeszcze nie rozwinęła w sobie empatii, i wspólna zabawa przypomina bardziej zabawę ,,przy nich’’ niż ,,z nimi’’. Wciąż nie chce dzielić się zabawkami. W wieku około dwóch i pół lat Maria doświadcza gwałtownych emocji. Często przeżywa napady złego humoru.

62 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Chce wszystko to, czego jej się zabrania, i może uciekać się do manipulacji, żeby postawić na swoim, a nawet nastawiać jednego rodzica przeciw drugiemu. Marudzi, bije, kopie i szturcha, żeby dostać to, czego chce. Jednak nie jest to prawdziwa agresja – Maria po prostu działa pod naporem swych silnych pragnień. Jest apodyktyczna i chce narzucać swoją wolę – nie żeby kogoś obrazić, lecz z powodu braku pewności siebie. Świat jawi się jej duży i niebezpieczny, więc jeśli potrafi kontrolować chociaż małą jego część, czyli swoich rodziców, da jej to trochę poczucia bezpieczeństwa. Trzylatek Daniel jest typowym trzylatkiem. Widać, że najbardziej zależy mu na byciu i robieniu wszystkiego razem z rodzicami. ,,Chodźmy się pobawić!’’ – to refren, który stale wraca w jego słowach. Chce pomagać matce w pracach domowych, chodzić z nią na zakupy, bawić się razem – wszystko po to, by sprawić jej przyjemność. Ponieważ coraz bardziej panuje nad ciałem, zaczyna rozwijać się w nim świadomość własnych możliwości. Stał się mniej samolubny i mniej zależny od matki. Lubi bawić się z innymi dziećmi i coraz częściej zdarza mu się dzielić zabawkami. Jednak jego lęk i złość wciąż mogą silnie przejawiać się na zewnątrz. Używa dużo wyobraźni – czasem nawet nie odróżnia świata fantazji od świata rzeczywistego. Ma swojego

63 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

wymyślonego towarzysza, z którym rozmawia, i lubi udawać kogoś, kim nie jest. Kiedy Daniel skończy trzy i pół roku, życie stanie się nieco trudniejsze. Ponownie zaczyna walczyć o autonomię. Jest teraz bardziej zdeterminowany i bardzo asertywny. Nieuniknione stają się konflikty z rodzicami, choć stale pozostaje niepewny emocjonalnie ze względu na rosnącą w nim świadomość własnej indywidualności i odrębności. Jąka się, zacina, ssie kciuk i wyraża strach z powodu rzeczy, które kiedyś go nie przerażały. Znowu stara się zyskać nieco poczucia bezpieczeństwa przez próbę zdominowania rodziców. Lubi wydawać rozkazy: ,,Nie patrzcie!’’, ,,Nie śmiejcie się!’’, ,,Nie mówcie!’’. Czterolatek Czteroletnia Zosia wyróżnia się przede wszystkim upodobaniem do wyrywania się z różnego rodzaju więzów i ograniczeń. Gdy jest pobudzona, kopie, bije i pluje. Gdy kiedyś coś ułożyło się nie po jej myśli, próbowała nawet uciec z domu. Potrafi śmiać się zapamiętale, ale i głośno płakać. Bywa całkowicie szalona. Całym sercem kocha i nienawidzi – jej emocje są bardzo rozchwiane. Wyrywanie się z więzów manifestuje się u niej także skłonnością do przesady, przechwałek i zadzierania nosa. Przyjemność sprawia jej używanie brzydkich słów, szcze-

64 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

gólnie gdy może cieszyć się widokiem zdumionych lub oburzonych rodziców. Zosia uwielbia wymyślać historie i zawsze ma jakąś na podorędziu. Nie świadczą one o jej skłonności do kłamstwa, lecz o wewnętrznym ćwiczeniu się w odróżnianiu fikcji od faktów. Mimo to czasem kłamie, żeby uniknąć kary, jeśli myśli, że to, co zrobiła, jest gorsze od kłamstwa. Uważa, że mieć coś w ręku znaczy być tego właścicielem – co także nie jest dowodem skłonności do kradzieży. Często bywa niemiła dla rodziców – w ten sposób sprawdza ich autorytet i granice swojej niezależności. Pojęcia moralne są dla niej jeszcze niezrozumiałe, więc jeśli przestrzega reguł, robi to tylko z obawy przed karą. Może przejawiać agresję wobec rodzeństwa i dlatego matka woli nie zostawiać jej samej z małą siostrą. Paradoksalnie, Zosia lubi mieć pewne ograniczenia, ponieważ jej nieokiełznana ekspansywność bywa męcząca również dla niej. Pięciolatek Głównym wyzwaniem dla pięcioletniego Maksa jest: jak być dobrym? Bardzo się o to stara i w większości wypadków udaje mu się. Matka jest centrum jego świata. To ją chce zadowalać i jej pomagać, ciągle trzyma się jej blisko. Jest teraz spokojniejszy i bardziej zainteresowany tym, co znane i oswojone, niż tym, co nowe, dziwne i eks-

65 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

cytujące. Nie sprawia wielu kłopotów, jest bardziej poważny i ostrożny. Pół roku później autonomia znowu stanie się dla niego najważniejsza. Będzie zachowywał się zuchwale, wojowniczo i wyzywająco. Nie zawsze wprost przeciwstawi się rodzicom, ale będzie się ociągał w realizacji ich poleceń i próśb – co w sumie da ten sam efekt. Będzie miał napady złego humoru i fochy. Czasami będzie uskarżał się na ból głowy, zimno lub ból brzucha. Jednak, co najważniejsze, wciąż będzie potrzebował rodzicielskich uczuć, o których lubi upewniać się, pytając: ,,Kochasz mnie?’’. Sześciolatek Najbardziej typową cechą sześcioletniej Oliwii jest niezdecydowanie i sprzeczność. Jeśli lubi coś robić, tak samo chętnie będzie robiła także rzecz przeciwną. Jeśli czegoś chce, chce także przeciwieństwa. Stale zmienia zdanie w małych kwestiach. W dużych trudno jest jej się na coś zdecydować. A kiedy już podejmie decyzję, niełatwo ją zmienić. Jest bliżej związana z matką niż kiedykolwiek, ale ich relację też cechuje ambiwalencja. Zaczyna powoli odrywać się od matki, chce stać się niezależna, ale jednocześnie chce być bardzo blisko niej. Rosnąca niezależność budzi w niej pewien lęk. Aby sobie z nim poradzić, stara się za wszelką cenę kontrolować

66 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

sytuację: być najlepszą, pierwszą, mieć najwięcej wszystkiego, być kochaną i chwaloną. Nie potrafi poradzić sobie z przegraną, gdy o coś współzawodniczy, chce być stale zauważana i jest niezwykle wrażliwa na krytykę. Bardzo łatwo urazić jej uczucia, szybko też wpada w płacz z powodu urazy lub fizycznego bólu. Zdarza się niekiedy, że mija się z prawdą. Bywa też buntownicza, gwałtowna i bardzo głośna. Jednocześnie manifestuje niepewność siebie, pytając na przykład: ,,Kochacie mnie, nawet jeśli jestem niegrzeczna?’’. W czasie zabawy z innymi dziećmi mogą rodzić się problemy, ponieważ Oliwia chce zawsze być pierwsza i wygrywać. Wobec młodszego rodzeństwa bywa arogancka: kłóci się, napada, straszy, złości się i bije. Siedmiolatek W zachowaniu siedmioletniego Jasona najbardziej zaznacza się wytrwałość. Lubi zajmować się jedną i tą samą rzeczą, dopóki jej nie skończy albo ktoś mu nie przerwie. Ma wysokie wymagania względem siebie – często zbyt wysokie. Chce być doskonały i wstydzi się wszelkich błędów. Ogólnie rzecz biorąc, wiek siedmiu lat to wiek wycofania, zatrzymania się, uspokojenia, odkrywania, kto siedzi w środku. Jason żyje w świecie myśli, uważnie obserwuje świat i zastanawia się nad swoimi obserwacjami. Jego skłonność do wycofywania się jest szczególnie widoczna, gdy napotyka na jakieś trudności. Sta-

67 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

le zamartwia się różnymi rzeczami: że spóźni się do szkoły, że może wybuchnąć wojna, że ktoś umrze. Boi się też ciemności. Jason wielu osób nie lubi. Myśli, że są do niego źle nastawieni. Wydaje mu się też, że rodzice bardziej lubią siostrę i brata niż jego. Czasem można od niego usłyszeć słowa: ,,nikt mnie nie lubi’’. Najczęstszy wyraz jego twarzy to zmartwiona mina i zmarszczone czoło. Łatwo wybucha płaczem, choć wstydzi się płakać przy innych. Łatwo go rozczarować i zasmucić. Szybko się obraża. Nadąsana mina i złe humory to częsta rzecz w tym wieku. Ośmiolatek Ośmioletnia Magda wyróżnia się przede wszystkim szybkością, z jaką wykonuje wszystkie czynności. Śmiga po całym domu i podwórku, szybko je, szybko czyta, szybko mówi, szybko się bawi. Jest towarzyska, lubi zwracać na siebie uwagę i bardzo interesuje się relacjami między ludźmi – co czasem może nawet zahaczać o wścibstwo. Dużo znaczą dla niej relacje z przyjaciółmi i rodziną, choć najsilniej jest związana z matką. Nigdy nie ma dość jej uwagi, chciałaby ją mieć całą dla siebie i stale być blisko. Ta zaborczość i zazdrość o matkę komplikuje jej relacje z rodzeństwem. Magda ma skłonność do oceniania ludzi – także samej siebie. Jest coraz bardziej świadoma swoich wad i popełnianych błędów – i bywa dla siebie surowa,

68 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

zresztą tak samo jak dla innych osób. Do tego dochodzi kłótliwość i agresja, szczególnie wobec matki. Z drugiej strony jest bardzo wrażliwa i łatwo ją zranić nieprzychylną oceną. Dziewięciolatek Dziewięcioletni Ryan zaczyna wyzwalać się od silnego uzależnienia i przywiązania do matki. Nie przejawia już stałego nienasycenia jej obecnością. Wręcz przeciwnie, niekiedy nie cierpi wręcz jej towarzystwa. Często bywa tak zajęty swoimi sprawami, że nie słyszy nawet, kiedy matka coś do niego mówi. Mniej lub bardziej po prostu ją ignoruje. Jego reakcja na jej żądania grzeczności i porządku jest najczęściej negatywna. Oddala się także od ojca i nie lubi, kiedy ktoś mu coś nakazuje. Buntuje się przeciwko autorytetowi rodziców, ignorując ich nakazy, narzekając przy wykonywaniu ich próśb albo aktywnie się im sprzeciwiając. Kłótnie są na porządku dziennym, tak samo jak wyzwiska i siłowanie się. Ryan zaczyna zdobywać samodzielność i wszystko, co robi, chce robić po swojemu, w swoim tempie i według swoich zasad. Traktuje siebie bardzo poważnie. Wszystko, za co się bierze, robi nie dla nagrody, ale dla własnej satysfakcji. Ma silną wolę. Zdarzają mu się duże wahania nastroju, a jego reakcje bywają bardzo emocjonalne i nieprzewidywalne. Jest bardzo zainteresowany kwestiami słuszności: co jest, a co nie jest fair. W tym wieku ujawniają się liczne indywidualne

69 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

różnice między dziećmi. Na przykład, jedne dzieci objawiają zainteresowanie pieniędzmi, dla innych są one obojętne. Jedne lubią krew i przemoc w filmach, inne tego nie znoszą. Jedne okazują się zręczne i sprawne, innym wszystko samo psuje się w rękach.

Dziecięce potrzeby Stwierdzono, że najsilniejszą motywacją dziecka jest chęć czucia się ważnym członkiem swojej rodziny21. Żeby mogło ono to poczuć, jego wkład w życie rodzinne musi zostać dostrzeżony i doceniony. To poczucie ważności jest dla niego podstawowym źródłem bezpieczeństwa. Dlatego wszystko, co robi – również to, czego rodzice nie pochwalają – robi, żeby znaleźć swoje miejsce w rodzinie i poczuć się w niej kimś ważnym. Już od najmłodszych lat dzieci obserwują swoich bliskich, żeby odkryć, jak zdobyć ich akceptację, i rozwijają w tym celu różne strategie. Zależą one od wielu czynników, między innymi zdolności, doświadczeń, otoczenia i pozycji dziecka w rodzinie. R. Dreikurs, V. Soltz, Children. The Challenge, Hawthorn Books, New York, 1964; D. Dinkmeyer, G. D. McKay, A Parents’ Guide. Systematic Training for Effective Parenting of Teens, American Guidance Service, Circle Pines 1983. 21

70 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Dzieci są zazwyczaj doskonałymi obserwatorami. Niestety, ich interpretacja zdarzeń nie zawsze bywa właściwa, co może prowadzić do błędnych przekonań na temat tego, jak stać się kimś ważnym dla bliskich. Weźmy przykład Briana. Kiedy miał cztery lata, urodziła się jego młodsza siostra. Słusznie zaobserwował, że najwięcej uwagi poświęcano jej wtedy, gdy płakała lub brudziła pieluchy. Wiedział, że uwaga poświęcana siostrze kiedyś należała do niego, i sądził – błędnie – że po jej urodzeniu stracił swoje miejsce w rodzinie. Chciał więc znaleźć sposób na odzyskanie poczucia ważności dla bliskich. Wyciągnął wniosek, że tylko zachowując się jak mała siostra – płacząc, jęcząc, mocząc się – może osiągnąć swój cel. Zaczął więc zachowywać się w ten sposób ‒ co w oczach rodziców wyglądało na ,,złe zachowanie’’ albo ,,cofnięcie się w rozwoju’’. Duży wpływ na dziecko, które walczy o swoją pozycję, ma rodzina: wartości i przekonania jej członków. Rodzina Briana wysoko ceniła wykształcenie – co w różny sposób komunikowano dziecku. Po pewnym czasie Brian wyrobił sobie zdanie – znowu błędne – że jedynym sposobem bycia kimś ważnym dla rodziców jest być we wszystkim najlepszym. Jego myśli i obawy zaczęły krążyć wokół własnej doskonałości w szkole i zabawie, co miało być dla niego drogą do uzyskania poczucia przynależności. Z kolei kiedy Becky, młodsza siostra Briana, podrosła,

71 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

jej brat grał już w rodzinie rolę ,,dobrego ucznia’’. Becky, widząc jednak, ile go to kosztuje, postanowiła, że nie będzie aż tak się trudzić. I skoro rola dobrego ucznia była już zajęta, dla niej pozostała jedynie rola złego – takiego, który mimo swej inteligencji nie przynosi dobrych ocen ze szkoły. Rola ta odpowiadała też jej temperamentowi, bowiem była dzieckiem łatwo tracącym koncentrację i niezbyt wytrwałym w działaniach. Być może gdyby miała inny temperament, spróbowałaby prześcignąć starszego brata i pozbawić go jego pozycji w rodzinie. Dzieci rozkwitają, gdy mogą czuć swoją ważność i przynależność do rodziny. Trzyletni Artur ma właśnie takie poczucie. Gdy jego tata pracuje w ogrodzie, bierze swą małą łopatkę i pomaga mu kopać. Pomaga mamie wybierać warzywa na obiad i przynosi je do stołu, a mama podaje je do obiadu. Kiedy kończy jedzenie, dziękuje i odnosi talerz do kuchni. Rodzice doceniają pomoc Artura i otwarcie wyrażają przy nim swoje uznanie. Choć w domu panują jasno ustalone reguły, Arturowi zdarza się kwestionować autorytet rodziców, jednak rodzice traktują to jako normalny przejaw rosnącej autonomii syna. W takich warunkach Artur może znakomicie się rozwijać. Niestety, dzieciom bardzo łatwo przeszkodzić w próbach znalezienia ważnego miejsca w rodzinie. Wtedy czują desperacką potrzebę bycia kimś ważnym dla rodziców, ale

72 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

nie potrafią znaleźć sposobu na jej spełnienie. Trzyletnia Sara jest właśnie na najlepszej drodze do tego. Zawsze kiedy chce pomóc swojej mamie w pracach domowych, słyszy: ,,nie’’. Jest za mała, żeby trzymać miotłę – twierdzi matka. Potłucze zastawę, jeśli weźmie się za jej wycieranie. Narobi bałaganu w kuchni. Kiedy zaś sprawdza granice swoich rodziców, bywa krytykowana i karana. Sprawia to, że czuje się złym dzieckiem. Sara zauważa, że jej wkład w życie rodzinne nie jest dostrzegany ani doceniany. W żaden sposób nie czuje się ważną osobą dla rodziców ani nie ma poczucia silnej przynależności do rodziny. Trzy drogi alternatywne Gdy zawodzą starania dziecka o akceptację rodziców poprzez własny wkład we wspólne życie, musi ono znaleźć alternatywną drogę zaspokojenia swych fundamentalnych potrzeb bezpieczeństwa, pewności i poczucia własnej wartości. Może się to zazwyczaj dziać na trzy sposoby: sfrustrowane dziecko stara się przyciągnąć uwagę rodziców, próbuje zdobyć pewną władzę w rodzinie albo – jako ostatnia deska ratunku – chce się na nich odegrać. Uwaga rodziców Kiedy Sara nie jest w stanie zdobyć uznania dla swoich wysiłków pozytywnego wkładu w życie rodzinne, może

73 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

próbować drogi odwrotnej: złego zachowania jako skuteczniejszego sposobu zwrócenia na siebie uwagi. Walka o uwagę dla samej uwagi zajmuje wtedy miejsce pozytywnego celu, jakim był wkład we wspólne życie. Będąc w centrum zainteresowania, Sara ma poczucie, że zyskała pewną ważność. To błędne przekonanie zaczyna kierować całym jej zachowaniem. Desperacko stara się ściągnąć na siebie uwagę wszystkich i rozwija umiejętność wywoływania rodzinnych konfliktów. Władza Desperackie usiłowania dziecka, by znaleźć się w centrum zainteresowania, spotykają się najczęściej z dezaprobatą. Rodzice z czasem uczą się udaremniać te próby, a więc Sara musi znaleźć inny sposób odzyskania poczucia ważności. Widząc, że zachowanie rodziców nosi znamiona władzy, może wpaść na pomysł, że zdobycie takiej samej władzy doda jej znaczenia. Sara będzie wtedy próbowała zdobyć poczucie siły przez odrzucanie rodzicielskich próśb i negowanie domowych zasad. Niebawem życie rodzinne zamieni się w śmiertelną walkę o władzę między nią i rodzicami. Gdy Sara nie jest w stanie zdobyć uznania rodziców ani przez pozytywny wkład we wspólne życie, ani przez ściąganie na siebie ich uwagi, walka o władzę wydaje się jej jedynym wyjściem.

74 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Odwet W obliczu silnych prób podkopywania swojego autorytetu rodzice często uciekają się do zdecydowanej reakcji – nie cofając się nawet przed użyciem siły fizycznej. Gdy sytuacja rozwija się w tym kierunku, dziecko czuje się jeszcze bardziej zniechęcone. Nie powiodły się próby zyskania znaczenia przez władzę, tak samo jak i przez skupianie na sobie uwagi otoczenia czy wkład we wspólne życie. Zranione i złe, że udaremnia mu się wszelkie próby działania, dziecko może uznać, że jedynym sposobem zostania zauważonym jest oddać otrzymywane ciosy. Odwet staje się wtedy dla niego sposobem zyskania na znaczeniu. Zawsze kiedy czuje się zranione, próbuje sprawić ból swoim rodzicom. Inne potrzeby We wszystkich opisanych wyżej sytuacjach ,,złe zachowanie’’ dziecka zostaje umieszczone w kontekście jego dążenia do zaspokojenia fundamentalnej potrzeby: poczucia bycia kimś ważnym dla rodziców i znalezienia bezpiecznego miejsca w rodzinie. W tym celu dziecko podejmuje wszelkie działania, które w jego oczach mogą okazać się skuteczne. Na mniej fundamentalnym poziomie każde dziecko ma jeszcze wiele innych potrzeb: począwszy od potrzeby

75 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

autonomii, a skończywszy na potrzebie snu, jedzenia, czasu na uspokojenie, kiedy jest pobudzone, fizycznej bliskości (przytulania, całowania, troski) i bezpieczeństwa (jasnych granic pilnowanych przez rodziców). Te potrzeby zmieniają się z każdym rokiem, z każdym dniem, a nawet z każdą minutą. Niezaspokojenie którejś z tych potrzeb raczej nie stanie się przyczyną stałych i poważnych problemów z dzieckiem, ale w różnych sytuacjach może się przekładać na jego zachowanie. Gdy jest zmęczone, będzie mniej skłonne do podporządkowywania się wymaganiom rodziców i spełniania ich próśb, będzie też szybciej ulegać frustracji i nadmiernemu pobudzeniu. Podobne skutki może mieć też na przykład głód. Zaspokajanie owych codziennych potrzeb dziecka ułatwi zajęcie się potrzebami fundamentalnymi. Weźmy przykład: Maja zawsze robiła zakupy spożywcze po południu. Odbierała Szymona z przedszkola i jechała prosto do supermarketu. Prawie każda taka podróż zamieniała się w koszmar. Szymon wieszał się na wózku do zakupów albo, co gorsza, pędził z nim po alejkach. Ściągał z półek przypadkowe produkty, oddalał się od matki, nie reagując na jej wołania. Kiedyś zdesperowana Maja otworzyła paczkę krakersów, żeby przekupić Szymona i skłonić go do spokojnego siedzenia w wózku. Zjadł kilka i znacznie się uspokoił. Okazało się, że był po prostu głodny.

76 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Niespokojne zachowanie Szymona w sklepie nie ustało zupełnie, ale przestało być skrajnie kłopotliwe. Teraz Maja mogła wreszcie spokojnie spojrzeć na syna i zastanowić się nad jego zachowaniem z punktu widzenia jego fundamentalnych potrzeb.

Wzmocnienie Dobrze wiadomo, że jeśli nagrodzimy dziecko za jakieś zachowanie, będzie ono chętnie powtarzało je w przyszłości. Tak samo wiadomo, że jeśli je zignorujemy, z czasem będzie zanikało. Ludzie są biologicznie ukształtowani w taki sposób, że dążą do przyjemności, a unikają przykrości. Już w pierwszych dniach życia niemowlę uczy się, że przyjemność jest związana z karmiącym rodzicem. W ten sposób rodzice stają się z czasem integralnie kojarzeni z nagrodą, tak że nawet przez samo dostrzeżenie zachowania dziecka mogą je wzmocnić. Dzieje się tak, gdy zainteresowanie rodzica ma charakter pozytywny, na przykład jako uśmiech, skinienie głową albo miłe słowo lub pochwała. Gdy dzieciom brakuje pozytywnego zainteresowania rodziców, siłę wzmacniającą zyskuje także zainteresowanie negatywne, czyli krzyk, besztanie, a nawet klapsy. Ten fakt mocno komplikuje naukę dyscypliny u dziecka, po-

77 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

nieważ negatywne reakcje rodziców mogą powodować, że niepożądane zachowania zostaną wzmocnione i będą się powtarzać. W ten sposób można intensyfikować negatywne zachowanie dziecka, nawet o tym nie wiedząc. Dlatego jedyną reakcją, która nie powoduje takiego skutku, jest kompletne ignorowanie zachowań dziecka, które uważa się za niepożądane. Innym mechanizmem wzmocnienia jest proces utożsamiania się z rodzicami. Można obserwować go u dzieci, które naśladują zachowanie ojca lub matki. Twoje dziecko prawdopodobnie także naśladuje to, co robisz i mówisz, bo takie utożsamianie się jest dla niego samo w sobie nagrodą, a zatem bodźcem wzmacniającym. Na przykład, skłonność dziecka do eksperymentów z narkotykami może być naśladowaniem liberalnego podejścia rodziców do alkoholu. Złodziejskie wypady do sklepów mogą być pochodną rodzicielskiej niefrasobliwości w kwestii własności hotelowych popielniczek i ręczników. A skłonność do mijania się z prawdą być może została wzmocniona przez małe fałszerstwa rodziców, na przykład w kwestii wieku dziecka, by dostać tańszy bilet do kina. Jak wzmacniasz zachowanie swojego dziecka? Jako rodzic powinieneś określić, czy w jakiś sposób nie wzmacniasz niepożądanych zachowań swojego dziecka.

78 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Pomoże ci w tym poniższe krótkie ćwiczenie. Weź kartkę i na środku narysuj linię z góry na dół. Po lewej stronie wypisz najbardziej uciążliwe zachowania swojego dziecka. Po prawej ‒ swoje typowe reakcje na nie. A teraz zastanów się, czy jakaś część tego, co znajduje się po prawej stronie, może pełnić funkcję nagradzającą. Wystarczy, że srogiej reprymendzie towarzyszy źle ukryty uśmieszek. Może to być także uwaga, że twój syn to wykapany ojciec. Ale może to być także wielka awantura, która daje dziecku więcej uwagi niż otrzymało w ciągu całego dnia. Następnie zastanów się, czy niepożądane zachowanie twojego dziecka nie otrzymuje jakiegoś innego rodzaju nagród. Czy nie zmniejsza ono jego lęków? Czy nie skupia uwagi kolegów? Czy nie jest sposobem uniknięcia czegoś nieprzyjemnego? Może samo w sobie sprawia dziecku przyjemność? Czy pozwala mu czuć się bliżej ciebie, bo w jakiś sposób naśladuje pewne twoje zachowania? A może nie wiąże się ono dla niego z żadnymi konsekwencjami? Jeśli tak, nie będzie miało żadnego powodu, aby z nich zrezygnować. A jeśli konsekwencje są tylko sporadyczne i przypadkowe, będzie skłonne ryzykować w nadziei, że uda się ich uniknąć.

79 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Typowe problemy, z którymi borykają się rodzice Test poziomu złości dla rodziców z rozdziału 2 zawierał pięćdziesiąt sytuacji, które mogą wywoływać reakcję silnej złości u rodziców. Nasze badanie pozwoliło wyróżnić wśród nich dwadzieścia takich, które zostały zaznaczone przez rodziców o wysokim poziomie złości. Podajemy je poniżej. 1. Dziecko nie robi tego, o co prosisz. 2. Dziecko robi coś bez twojego pozwolenia

(na przykład bawi się jakąś twoją rzeczą albo



wychodzi na dwór).

3. Dziecko twierdzi, że zrobiło rzecz, o którą prosiłeś

– choć nie jest to prawdą.

4. Głośno krzyczy, kiedy odmawiasz mu czegoś

w sklepie lub w domu.

5. Wydziera się na swoją siostrę lub brata. 6. Przeszkadza ci, kiedy jesteś zajęty pracą lub rozmową. 7. Celowo niszczy rzeczy w domu. 8. Nie słucha się ciebie w miejscach publicznych. 9. Używa przekleństw, rozmawiając z tobą. 10. Świadomie mówi rzeczy, które nie są prawdą. 11. Zbyt głośno się bawi.

80 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

12. Bierze rzeczy, które nie należą do niego. 13. Nie odpowiada na zadane pytanie. 14. Żąda jakiejś rzeczy natychmiast. 15. Nie dzieli się zabawkami. 16. Przerywa ci, kiedy do niego mówisz. 17. Ciągle dotyka rzeczy na półce w sklepie. 18. Wrzeszczy i awanturuje się w czasie jazdy samochodem. 19. Nie wypełnia swoich obowiązków. 20. Miałaś (miałeś) zły dzień, a ono cię zupełnie nie słucha. Tym, co czyni te sytuacje szczególnie irytującymi, są myśli-zapalniki, które przypisują dziecku świadome i celowe działanie, wyolbrzymiają jego przewinienie lub niosą ze sobą negatywną ocenę jego lub jego czynu. Wiele by się zmieniło, gdyby rodzic potrafił zastąpić owe myśli-zapalniki nowym myśleniem o zachowaniu dziecka, opartym na zrozumieniu jego temperamentu, specyfiki aktualnego etapu rozwoju, potrzeby przynależności do rodziny oraz roli rodzicielskiego wzmocnienia w kształtowaniu tego zachowania. Nowy sposób myślenia o dziecku powinien umożliwić wyzbycie się przeświadczenia, że jest ono złe albo że robi straszne, niedopuszczalne rzeczy. Powinno pomóc zachować spokój w trudnych sytuacjach i rozwiązać je w sposób, który nie będzie później powodem wyrzutów sumienia.

81 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Na następnych stronach będziemy analizować każdą z dwudziestu sytuacji najbardziej prowokujących do złości. Możesz użyć tych analiz jako punktu wyjścia do własnych rozważań. Zastanów się, czy opisywane problematyczne zachowania występują także w twojej rodzinie. W opisie każdej sytuacji konfrontujemy ze sobą możliwe myśli-zapalniki wywołujące złość z alternatywną interpretacją zachowania dziecka, uwzględniającą cztery istotne czynniki: temperament, etap rozwoju, potrzeby dziecka i czynniki wzmacniające jego zachowanie. Interpretacja taka umożliwia zrozumienie zachowania dziecka, które pozwoli uniknąć wybuchów złości. W naszym opisie zakładamy, że problematyczne zachowanie nie jest pojedynczym zdarzeniem, lecz występuje stale. To pozwala w kontekście jego wyjaśniania odwołać się do temperamentu dziecka czy jego fundamentalnej potrzeby bycia kimś ważnym w rodzinie. Po zapoznaniu się z naszym opisem sytuacji, które mogą przypominać problematyczne zachowania występujące w twojej rodzinie, przejdź do rozdziału zawierającego ćwiczenia. Pozwolą ci one spojrzeć na zachowanie twojego dziecka z nowego punktu widzenia.

Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

5. SYTUACJE KONFLIKTOWE ZWIĄZANE ZE ZŁOŚCIĄ 1. Dziecko nie robi tego, o co prosisz Typowe myśli-zapalniki • Przypisujące złą intencję: ,,Celowo mi się przeciwstawiasz’’. • Wyolbrzymiające problem: ,,To straszne!’’. • Zawierające negatywną ocenę: ,,Co za bachor!’’. Alternatywna interpretacja zachowania dziecka • Temperament. Dziecko o dużym poziomie aktywności jest po prostu zbyt zajęte swoim działaniem, żeby robić to, o co je prosisz. Łatwość rozproszenia uwagi też może utrudniać mu skupienie się i zapamiętanie twojej prośby. Jeśli wiąże się ona z koniecznością zmiany aktualnego działania dziecka, będzie trudniejsza do wykonania dla malucha, który jest z natury mało elastyczny wobec zmian. W końcu lekceważenie twoich próśb może być też przejawem uporczywego kwestionowania twojego autorytetu

83 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

– dotyczy to dzieci, których temperament charakteryzuje się dużą wytrwałością w podejmowanych działaniach. • Zachowania typowe dla wieku. Opieranie się rodzicielskim prośbom to typowe zachowanie dla dzieci rozwijających w sobie autonomię. Intensyfikuje się ono w drugiej połowie każdego roku (dwa i pół roku, trzy i pół roku itd.). Dzieci, u których te usiłowania są konsekwentnie podkopywane, czują potrzebę autonomii jeszcze silniej – i mogą być bardziej wyzywające względem rodziców. • Potrzeby i sposoby ich zaspokajania. Jeśli takie zachowanie jest stałe, wskazuje na brak zaspokojenia fundamentalnych potrzeb dziecka. Może ono czuć się niezdolne do zdobycia twojego zainteresowania przez zachowania pozytywne. Dlatego próbuje zdobyć nieco władzy w obrębie rodziny, a razem z tym poczucie, że jest w niej ważne. Ten sposób działania z pewnością przedłuży i zintensyfikuje typowy dla dziecka okres kwestionowania rodzicielskiego autorytetu. • Wzmocnienie. Zachowanie dziecka może także wynikać ze wzmocnienia, jakie od ciebie otrzymało w przeszłości, co zachęciło je do przeciwstawiania się lub ignorowania twoich próśb. Jeśli, na przykład,

84 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

zdarzało się, że kiedy dziecko nie wykonało twojego polecenia w ciągu paru minut, rezygnowałaś (rezygnowałeś) i sama (sam) je w tym wyręczałaś (wyręczałeś), to skłonność do odmowy mogła zostać u niego wzmocniona. Tak samo, jeśli gderałeś z powodu niewykonanych poleceń. 2. Dziecko robi coś bez twojego pozwolenia Typowe myśli-zapalniki • Przypisujące złą intencję: ,,Wiesz, że tak nie wolno, ale to robisz’’. • Wyolbrzymiające problem: ,,Nienawidzę, gdy tak postępujesz!’’. • Zawierające negatywną ocenę: ,,Jesteś bardzo nieposłuszny”. Alternatywna interpretacja zachowania dziecka • Temperament. Dzieci o rozproszonej uwadze mają problem z zapamiętywaniem rodzicielskich zakazów i pozwoleń. Często nie pamiętają, czy prosiły o takie pozwolenie, czy nie. Prawdopodobieństwo takiego zachowania zwiększają dodatkowo duża aktywność dziecka i skłonność do angażowania się w nowe sytuacje. • Zachowania typowe dla wieku. Rosnąca niezależność i autonomia sprawiają, że dziecko testuje

85 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

granice ustalone przez rodziców. Czymś normalnym jest w takich okolicznościach robienie różnych rzeczy bez ich pozwolenia. W wieku od dwóch do pięciu lat dzieci mają też skłonność dotykania wszystkiego, co się nadarzy. Uwielbiają nowe rzeczy, a trzymanie czegoś w ręku często jest dla nich równoznaczne z byciem właścicielem tej rzeczy, więc mogą zabierać różne przedmioty bez pytania o zgodę. • Potrzeby i sposoby ich zaspokajania. Dziecko, któremu nie powiodło się zdobycie poczucia, że jest kimś ważnym w rodzinie, na drodze działań pozytywnych, będzie próbowało osiągnąć swój cel innymi metodami. Może dążyć do niego, walcząc o władzę, a to mianowicie przez stałe kwestionowanie twojego autorytetu. Niepytanie o zgodę będzie wtedy dla niego typowym zachowaniem. Ten fakt oczywiście wypaczy zwykłe dla pewnego wieku dążenie dziecka do autonomii i znacznie zaogni konflikt z rodzicami. • Wzmocnienie. Jeśli uważasz, że możesz korzystać z rzeczy twojego dziecka bez jego zgody, może ono ciebie w tym naśladować, zabierając do zabawy któreś z twoich rzeczy bez pytania. Takie zachowanie będzie odczuwane przez nie jako wewnętrzna nagroda (identyfikacja z rodzicem). Zachowanie takie może ulegać wzmocnieniu także wtedy, kiedy ściąga

86 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

na dziecko brakujące mu zainteresowanie rodziców. Może wtedy, na przykład, opuszczać dom bez pytania o zgodę, co spotyka się z ostrą reakcją rodziców ‒ ale ta reakcja jest właśnie zainteresowaniem, co prawda negatywnym, którego ono potrzebuje. 3. Dziecko twierdzi, że zrobiło rzecz, o którą prosiłeś ‒ choć nie jest to prawdą Typowe myśli-zapalniki • Przypisujące złą intencję: ,,Po prostu chcesz mnie doprowadzić do wściekłości’’. • Wyolbrzymiające problem: ,,Nie wytrzymam tego!’’. • Zawierające negatywną ocenę: ,,Co za bachor!’’. Alternatywna interpretacja zachowania dziecka • Temperament. Dwa rysy, które mogą przyczyniać się do tego typu zachowania, to: niska koncentracja uwagi i wytrwałość w działaniu. Dziecko, które szybko zapomina i którego uwagę łatwo rozproszyć, może być w istocie przekonane, że wykonało twoją prośbę, choć w rzeczywistości tego nie zrobiło. Wytrwałość w działaniu z kolei każe mu upierać się przy swojej wersji, nawet w obliczu oczywistych dowodów czegoś przeciwnego. • Zachowania typowe dla wieku. Takie zachowa-

87 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

nie jest typowym sposobem podważania autorytetu rodzica, poprzez które dziecko ćwiczy się w autonomii i samodzielności. Czterolatek, dla którego wyrywanie się z więzów to główny motyw działania, może kłamać, żeby uniknąć kary lub awantury. W wypadku pięcioipółlatka będzie to demonstracja buntu typowego dla tego wieku. U sześciolatka z kolei mijanie się z prawdą, zwłaszcza w kwestii własnych działań i osiągnięć, może być przejawem starania, aby być we wszystkim najlepszym. • Potrzeby i sposoby ich zaspokajania. Takie zachowanie może ujawniać dziecięcą potrzebę władzy jako środka do zdobycia znaczenia w oczach bliskich. Może także być przejawem strategii walki z niskim poczuciem własnej wartości. Jeśli sytuacja powtarza się tylko wtedy, gdy dziecko jest zmęczone, winna może być niechęć do podejmowania wysiłku. • Wzmocnienie. Jeśli celem takiego zachowania dziecka jest chęć zademonstrowania swojej siły, zaangażowanie się w walkę z dzieckiem nie poprawi sytuacji. Rodzice mogą chcieć udowodnić dziecku, że wcale nie ma aż takiej władzy, i na przykład zmuszać je do wykonania polecenia, ale to tylko rozpali w nim chęć do walki.

88 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

4. Dziecko głośno krzyczy, kiedy odmawiasz mu czegoś w sklepie lub w domu Typowe myśli-zapalniki • Przypisujące złą intencję: ,,Poniżasz mnie przed ludźmi’’. • Wyolbrzymiające problem: ,,Nie zniosę tego!’’. • Zawierające negatywną ocenę: ,,Jesteś manipulatorem’’. Alternatywna interpretacja zachowania dziecka • Temperament. Największy wpływ na takie zachowanie mogą mieć takie cechy temperamentu, jak poważne usposobienie, duża intensywność reakcji na bodźce i wytrwałość w działaniu. Dziecko o poważnym usposobieniu, któremu trudno sprawić radość, zareaguje bardziej negatywnie na rozczarowanie niż dziecko pogodne. Jeśli do tego cechuje je duża siła reakcji i wytrwałość, będzie krzyczeć głośno i długo. • Zachowania typowe dla wieku. Gdy dzieci czegoś chcą, chcą tego natychmiast. A kiedy są rozczarowane, okazują to w sposób typowy dla swojego wieku, który jednocześnie może spowodować, że dostaną to, czego chcą. Na przykład, krzyk dwulatka to normalny wyraz frustracji, ponieważ nie jest on w stanie jeszcze

89 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

miarkować swoich reakcji. W wypadku czterolatka dochodzi aspekt wyrywania się z wszelkich ograniczeń, co manifestuje się także werbalnie. Dodatkowo jego potrzeba autonomii i związane z tym testowanie rodzicielskich granic może również dać efekt w postaci zachowań, o których mowa. • Potrzeby i sposoby ich zaspokajania. Dopóki dzieci nie rozwiną się werbalnie, krzyk i wrzask są ich normalnymi sposobami radzenia sobie z frustracją. Kiedy podrosną, będą potrafiły wyrażać rozczarowanie w słowach. W starszym wieku krzyk dziecka należy już raczej interpretować jako demonstrację siły w jego walce z rodzicami o pozycję w rodzinie. • Wzmocnienie. Bardzo łatwo wzmocnić tego rodzaju zachowanie u dzieci, jeśli ulega się ich krzykom i daje to, czego się głośno domagają. Nawet jeśli zdarza się to tylko sporadycznie, wystarczy, żeby nauczyć dziecko, że krzyk to dobry sposób na osiągnięcie celu. Innego rodzaju wzmocnienia dostarcza zachowanie rodziców, jeśli mają oni tendencję do wybuchania krzykiem w sytuacjach konfliktowych. Dziecko naśladuje takie zachowanie, uciekając się do głośnych awantur, kiedy czuje frustrację.

90 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

5. Dziecko krzyczy na swoją siostrę lub brata Typowe myśli-zapalniki • Przypisujące złą intencję: ,,Sprawdzasz granice mojej wytrzymałości’’. • Wyolbrzymiające problem: ,,Takie zachowanie jest niedopuszczalne!’’. • Zawierające negatywną ocenę: ,,Tracisz kontrolę nad sobą!’’. Alternatywna interpretacja zachowania dziecka • Temperament. Największy wpływ na takie zachowanie mają następujące cechy temperamentu: poważne usposobienie, niska zdolność dostosowania się do zmian, niski próg wrażliwości i duża intensywność reakcji na bodźce. Dziecko o smutnym usposobieniu, które niełatwo zadowolić, będzie z trudem godzić się z rozczarowaniem lub zmianami. Jego frustracja może wtedy znajdować wyraz w złym traktowaniu rodzeństwa. A jeśli do tego łatwo ulega pobudzeniu i silnie reaguje na bodźce, ryzyko takich zachowań będzie jeszcze większe. • Zachowania typowe dla wieku. Dwuletnie dzieci nie potrafią panować nad swoimi reakcjami i frustracją. Wtedy takie zachowanie może mieć często

91 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

miejsce. Kiedy skończą dwa i pół roku, gwałtowne, wyzywające i aroganckie reakcje staną się dla nich czymś typowym. Sprowokowany czterolatek również najpewniej odpowie biciem, kopaniem albo pluciem, oczywiście robiąc wokół siebie także dużo hałasu. Z kolei u sześciolatków, które chcą być we wszystkim najlepsze, i ośmiolatków, nienasyconych zainteresowaniem matki, gwałtowne reakcje mają związek z dużym poziomem frustracji typowym dla tego wieku. • Potrzeby i sposoby ich zaspokajania. Krzyk to jeden ze sposobów wyrażania silnej frustracji u dzieci ‒ do czasu, gdy nauczą się wyrażać swe emocje w słowach. Krzyczenie na rodzeństwo może być także przejawem potrzeby znalezienia zainteresowania w oczach rodziców, jeśli dziecko ma poczucie, że bardziej opiekują się oni siostrą lub bratem. Gdy jest to zjawisko stałe u starszych dzieci, prawdopodobnie stanowi element walki o władzę (,,Nie możesz mi zabronić krzyczeć!’’). • Wzmocnienie. Jeśli rodzic krzyczy na dziecko, wzmacnia w nim przekonanie, że krzyk to dopuszczalna forma radzenia sobie z frustracją i dobry sposób na osiąganie swoich celów. Takie zachowanie dorosłych będzie również wzmacniało agresję u dzieci

92 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

walczących o swoją pozycję w rodzinie lub chcących zwrócić na siebie uwagę rodziców. 6. Dziecko przeszkadza ci, kiedy jesteś zajęty pracą lub rozmową Typowe myśli-zapalniki • Przypisujące złą intencję: ,,Nie pozwalasz mi niczego dokończyć’’. • Wyolbrzymiające problem: ,,To nie do zniesienia!’’. • Zawierające negatywną ocenę: ,,Jesteś całkowicie nieodpowiedzialny!’’. Alternatywna interpretacja zachowania dziecka • Temperament. Wpływ na takie zachowanie mogą mieć: wysoki poziom aktywności u dziecka, skłonność do wycofywania się i łatwe rozproszenie uwagi. Aktywne dzieci w nieunikniony sposób zakłócają spokój i są hałaśliwe, przerzucając się z jednej czynności w drugą bez zatrzymania. Dziecko, które ma skłonność do wycofywania się w nowych sytuacjach, będzie nieśmiałe w towarzystwie ludzi i może nie pozwalać ci spokojnie porozmawiać, trzymając się kurczowo ciebie i przerywając rozmowę. Jeśli do tego będzie ono z natury wytrwałe w swych działaniach, zaogni to dodatkowo problem.

93 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

• Zachowania typowe dla wieku. Wyjąwszy dzieci w wieku około siedmiu lat, nigdy nie mają one dosyć zainteresowania ze strony rodziców. Nie są w stanie zbyt długo opierać się pragnieniu kontaktu z tobą, nawet jeżeli akurat pracujesz lub z kimś rozmawiasz (zwłaszcza przez telefon). Trzylatki chcą wszystko robić razem z tobą, pięciolatki chcą ci pokazać, jak dobre są w czymś, a ośmiolatki potrzebują ciągłej rozmowy. • Potrzeby i sposoby ich zaspokajania. Dziecko, które ci przeszkadza, może w ten sposób po prostu wyrażać potrzebę twojej uwagi. Ponieważ dzieci mają trudności z odkładaniem gratyfikacji na później, jeśli potrzebują twojej uwagi, to potrzebują jej teraz i zaraz. I dlatego nie czekają z tym, aż skończysz jakieś zajęcie. Ta strategia jest skuteczna nawet wtedy, jeśli otrzymują od ciebie uwagę negatywną, bo nawet złość zaspokaja ich potrzebę twojej uwagi. Dziecko, które czuje się niezdolne do zdobycia znaczenia w rodzinie na drodze pozytywnego działania, może właśnie w taki sposób walczyć o twoje zainteresowanie. A jego potrzeba nigdy nie zostanie nasycona. • Wzmocnienie. Jeśli twoje dziecko wyraża taką potrzebę, musiało zostać prawdopodobnie zachęcone do tego przez twoją odpowiedź na jego zachowanie.

94 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Pamiętaj, że każda odpowiedź, nawet złość, daje dziecku zainteresowanie, którego potrzebuje, a zatem wzmacnia jego zachowanie. 7. Dziecko celowo niszczy rzeczy w domu Typowe myśli-zapalniki • Przypisujące złą intencję: ,,Chcesz doprowadzić mnie do wściekłości’’. • Wyolbrzymiające problem: ,,To jest nie do wytrzymania!’’. • Zawierające negatywną ocenę: ,,Jesteś złośliwym bachorem!’’. Alternatywna interpretacja zachowania dziecka • Temperament. Sam temperament nie może być przyczyną takiego zachowania. Jednak wszelkie cechy, które zwiększają u dziecka podatność na frustrację lub lęk, podnoszą także prawdopodobieństwo tego rodzaju zachowań. Są to: trudność w radzeniu sobie z rozczarowaniem, skłonność do silnego pobudzenia, duża intensywność reakcji na bodźce, negatywne usposobienie i wytrwałość w podejmowanych działaniach. • Zachowania typowe dla wieku. Dzieci rozwijają w sobie niezależność i autonomię poprzez sprawdzanie cierpliwości rodziców i łamanie ustalonych re-

95 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

guł. W pewnym wieku ‒ dotyczy to przede wszystkim dwuipółlatków oraz pięcioipółlatków, doświadczają bardzo silnych, gwałtownych i wybuchowych emocji. Psucie, łamanie przedmiotów może być sposobem wyrażania tych emocji i testowania rodzicielskich granic. Trzeba także pamiętać, że małe dzieci uczą się świata poprzez dotykanie, manipulowanie, wyginanie, skręcanie, ciągnięcie i uderzanie przedmiotami. Jeśli coś się łamie, stanowi to dla nich ważną naukę. Nie znaczy to jednak, że zniszczyły tę rzecz celowo. • Potrzeby i sposoby ich zaspokajania. Celowe niszczenie przedmiotów w domu może być strategią zwracania na siebie uwagi albo sposobem radzenia sobie z bardzo dużą frustracją. Jeśli jednak zachowanie takie ma na celu skrzywdzenie rodzica, jego celem jest prawdopodobnie odwet. W ten sposób zachowują się dzieci, które nie mają innej możliwości poczucia się kimś ważnym w rodzinie. • Wzmocnienie. Jeśli celem dziecka jest przyciągnięcie uwagi, prawdopodobnie uda mu się wywołać w tobie złość, co dla dziecka i tak będzie lepsze niż brak twojego zainteresowania w ogóle. W ten sposób jednak tylko utwierdzisz je w sensowności takiej taktyki. Jeśli zaś chodzi mu o odwet za brak akceptacji i poczucie bycia kimś nieważnym dla rodziców, twoja

96 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

gniewna reakcja jeszcze doleje oliwy do ognia, utwierdzając dziecko w przekonaniu, że jego sytuacja jest beznadziejna. 8. Dziecko nie słucha się ciebie w miejscach publicznych Typowe myśli-zapalniki • Przypisujące złą intencję: ,,Wykorzystujesz sytuację’’. • Wyolbrzymiające problem: ,,To okropne’’. • Zawierające negatywną ocenę: ,,To manipulacja’’. Alternatywna interpretacja zachowania dziecka • Temperament. Dziecko rozkojarzone z natury częściej zachowuje się w sposób, który rozstraja rodziców. Podobnie, dziecko bardzo wrażliwe na bodźce łatwo ulega nadmiernemu pobudzeniu, znajdując się poza domem pod obstrzałem rozmaitych bodźców, i dlatego może nie zwracać uwagi na ich słowa, prośby czy sugestie. • Zachowania typowe dla wieku. Rozwój autonomii dziecka manifestuje się w zachowaniach buntowniczych. Dzieci niemal w każdym wieku lubią sprawdzać granice rodziców. Natomiast siedmiolatki przechodzą okres wycofania się i skierowania do wewnątrz, tak że często nawet nie słyszą, kiedy rodzice o coś proszą lub coś mówią.

97 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

• Potrzeby

i

sposoby

ich

zaspokajania.

W miejscach publicznych rodzic ma znacznie ograniczony arsenał działań dyscyplinujących. Wiedząc o tym, dziecko może ignorować cię w takich sytuacjach, żeby łatwiej pokazać swoją niezależność i autonomię. Może to być też sposób na demonstrację siły, żeby zdobyć na chwilę poczucie ważności, jeśli dziecko nie dostaje go z innych źródeł. Brak reakcji na twoje słowa może też po prostu wynikać z jego nadmiernego podniecenia i pobudzenia. • Wzmocnienie. Jeśli zdarzało się, że jakieś niepożądane zachowania uchodziły dziecku płazem ze względu na ograniczone możliwości reakcji w miejscu publicznym, mogło to działać jak wzmocnienie. Ignorując cię, dziecko może też po prostu naśladować twoje zachowanie, jeśli masz w zwyczaju w miejscach publicznych skupiać się na swoim zadaniu, nie zwracając uwagi na otoczenie. 9. Dziecko używa przekleństw, rozmawiając z tobą Typowe myśli-zapalniki • Przypisujące złą intencję: ,,Chcesz mnie doprowadzić do wściekłości’’. • Wyolbrzymiające problem: ,,Jak śmiesz tak do mnie mówić!’’.

98 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

• Zawierające negatywną ocenę: ,,Zachowujesz się jak prostak’’. Alternatywna interpretacja zachowania dziecka • Temperament. Żeby zrozumieć takie zachowanie, trzeba znać usposobienie i próg wrażliwości dziecka, oraz jego siłę reakcji na bodźce. Dziecko, które trudno zadowolić i które łatwo ulega nadmiernemu pobudzeniu, a do tego silnie reaguje na wszystko, może mieć skłonność do używania przekleństw dla wyrażenia intensywności swoich uczuć. • Zachowania typowe dla wieku. Dzieci w wieku czterech lat niekiedy mają tendencję do używania wulgarnych wyrazów. Ich wiek charakteryzuje się dążeniem do wyrwania się z wszelkich więzów. Nie tylko ekscytuje je używanie zakazanych słów, ale także oglądanie reakcji rodziców, najczęściej zszokowanych. Starsze dzieci ‒ aż do siedmiu lat ‒ będą przeklinały, żeby zademonstrować, że kwestionują twój autorytet, co jest normalnym sposobem zdobywania niezależności i autonomii. • Potrzeby i sposoby ich zaspokajania. Dziecko może używać brzydkich wyrazów, żeby zwrócić na siebie twoją uwagę. Przeklinanie może być także wyrazem potrzeby poznawania nowych obszarów ję-

99 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

zyka. W skrajnym wypadku, gdy próby zwrócenia na siebie uwagi spełzają na niczym, dziecko może posunąć się do tego typu zachowań jako demonstracji siły. Będzie to wtedy znakiem, że podjęło desperacką walkę o pozycję w rodzinie. • Wzmocnienie. Jeśli reagujesz złością na używanie przekleństw przez dziecko, prawdopodobnie tylko wzmacniasz u niego takie zachowanie. Jest to wciąż ten sam mechanizm zaspokajania potrzeby zainteresowania u dziecka przez reakcję negatywną. Podobnie w wypadku walki o władzę ‒ twoja gwałtowna i konfrontacyjna odpowiedź wywoła równie gwałtowną odpowiedź z drugiej strony. Mogło się też zdarzyć, że twoje dziecko było świadkiem, jak sam używasz tego rodzaju słów w rozmowach z innymi, i pragnie ciebie naśladować. Utożsamienie się z rodzicem jest dla dziecka nagrodą samą w sobie. 10. Dziecko świadomie mówi rzeczy, które nie są prawdą Typowe myśli-zapalniki • Przypisujące złą intencję: ,,Świadomie mnie okłamujesz’’. • Wyolbrzymiające problem: ,,Takie zachowanie jest nie do zaakceptowania’’. • Zawierające negatywną ocenę: ,,Brak ci szacunku!’’.

100 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Alternatywna interpretacja zachowania dziecka • Temperament. Na takie zachowania mają wpływ skłonność do szybkiej utraty uwagi przez dziecko i wysoka wytrwałość w działaniu. Może je w sobie rozwinąć dziecko, które ma kłopoty ze skupieniem uwagi lub zapamiętywaniem faktów, albo objawia skłonności do fantazjowania. Jeśli do tego z natury uparcie trzyma się podejmowanych działań, będzie trwało przy swoich historiach nawet wbrew oczywistym faktom. • Zachowania typowe dla wieku. W wieku około trzech lat dzieci lubią bawić się wyobraźnią, często do tego stopnia, że mylą fakty z własnymi fantazjami. W takim wypadku opowiadanie rzeczy, które nie pokrywają się z rzeczywistością, nie będzie świadomym okłamywaniem, lecz zdrowym przejawem pracy wyobraźni. Spotyka się je także u czterolatków, które chwalą się czymś, czerpiąc przyjemność z łamania tabu. W ten sposób wyraża się ich skłonność do wychodzenia poza ustalone granice, charakterystyczna dla tego wieku. U sześciolatków z kolei skłonność do kłamstwa jest przejawem zwykłego zachowania buntowniczego. • Potrzeby i sposoby ich zaspokajania. Świadome opowiadanie zmyślonych historii przez dziecko może

101 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

wskazywać na jego walkę z poczuciem niedopasowania. Przesada i zmyślanie osiągnięć lub umiejętności będą świadczyły o dziecięcej potrzebie zbudowania poczucia własnej wartości. Może to być skutkiem niezauważenia lub nieuznawania przez rodziców jego pozytywnej pracy na rzecz dobra rodziny. Jest to również jeden z desperackich sposobów zwrócenia na siebie uwagi. A jeśli między dzieckiem a rodzicami dochodzi w takim wypadku do kłótni o to, kto mówi prawdę, kłamstwo jest jednym z elementów walki o władzę. • Wzmocnienie. Jeśli złościsz się lub karzesz dziecko za coś, do czego samo się przyznało ‒ co się często zdarza ‒ może ono dojść do wniosku, że mówienie prawdy nie jest dobrą strategią. Wtedy kłamstwo staje się logiczną próbą uniknięcia złości i rozczarowania rodziców, albo kary. Jeśli taka próba się powiedzie, dziecko będzie ją powtarzać. Oprócz tego jeśli dziecko słyszało kiedykolwiek, jak mijasz się z prawdą dla własnej wygody, może cię w tym naśladować, a uczucie utożsamienia z tobą tylko wzmocni w nim to zachowanie. 11. Dziecko bawi się zbyt głośno Typowe myśli-zapalniki • Przypisujące złą intencję: ,,Robisz to specjalnie, żeby mi przeszkadzać’’.

102 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

• Wyolbrzymiające problem: ,,To okropne’’. • Zawierające negatywną ocenę: ,,Jesteś samolubny’’. Alternatywna interpretacja zachowania dziecka • Temperament. Ważne są tutaj: próg wrażliwości dziecka, siła reakcji na bodźce i wytrwałość w działaniu. Dziecko, które łatwo ulega pobudzeniu, gwałtownie i głośno reaguje na bodźce – zarówno te pozytywne jak i negatywne – oraz ma skłonność do dłuższego trwania w takiej reakcji, będzie powodowało tego rodzaju problemy. • Zachowania typowe dla wieku. Małe dzieci nie potrafią miarkować swoich reakcji – w tym także głośności swego głosu. Szczególnie dotyczy to dwulatków. Trzylatki i pięcioipółlatki, które lubią żyć w świecie fantazji, robią często mnóstwo hałasu podczas zabawy w wojnę, statki kosmiczne czy kino. Głośna zabawa jest także typowa dla czterolatków, w których budzi się chęć przekraczania granic wyznaczonych przez rodziców. • Potrzeby i sposoby ich zaspokajania. Zdolność do panowania nad swoim głosem maleje u dzieci, które są zmęczone, głodne lub czymś zestresowane. Głośne zachowanie może być także, oczywiście, oznaką potrzeby zwrócenia na siebie uwagi rodziców.

103 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Jeśli ma ono miejsce w kontekście walki z rodzicem o cichą zabawę, wtedy jest najpewniej demonstracją siły. • Wzmocnienie. Wzmacniasz takie zachowanie dziecka, jeśli zwracasz na nie więcej uwagi, kiedy jest głośne, a mniej, kiedy bawi się cicho. Może ono wtedy zachowywać się coraz głośniej, dopóki nie zauważy, że się nim interesujesz. Pogorszysz tylko sprawę, jeśli będziesz chciała (chciał) siłą zmusić je do cichszej zabawy. Podobnie nie należy angażować się w konflikt z dzieckiem, jeśli głośne zachowanie jest elementem walki o władzę w rodzinie. 12. Dziecko zabiera rzeczy, które nie należą do niego Typowe myśli-zapalniki • Przypisujące złą intencję: ,,Wiesz, że nie wolno tego robić, ale to robisz’’. • Wyolbrzymiające problem: ,,Tym razem tego już za wiele’’. • Zawierające negatywną ocenę: ,,Nie panujesz nad sobą’’. Alternatywna interpretacja zachowania dziecka • Temperament. Przywłaszczanie sobie czyichś rzeczy nie jest zachowaniem, które może mieć źródło w tem-

104 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

peramencie dziecka. Jest ono raczej przejawem jakichś jego potrzeb. Jednak pewne cechy temperamentu mogą je wzmagać, na przykład łatwość w angażowaniu się w nowe sytuacje i brak obawy przed podejmowaniem ryzyka. Podobnie rozproszona uwaga i skłonność do marzenia na jawie mogą powodować, że dziecko będzie coś takiego robić zupełnie bez złych intencji. • Zachowania typowe dla wieku. Dzieci przed ukończeniem piątego roku życia są skłonne uważać każdą rzecz, którą trzymają w ręku, za swoją własność. Nawet jeśli setki razy słyszały od rodziców, że jest inaczej. W tym wieku po prostu nie potrafią zrozumieć, o co chodzi z własnością. Kiedy wezmą coś do ręki, należy to do nich. Takie zachowania mogą też być typowe dla dzieci, które są na etapie kwestionowania autorytetu rodziców. Łamiąc obowiązujące reguły, podkreślają swoją niezależność i autonomię. • Potrzeby i sposoby ich zaspokajania. Dziecko może czasem coś zabrać, żeby zwrócić na siebie uwagę. Takie zachowanie często wyraża niezaspokojoną potrzebę zainteresowania i opieki. Jeśli wcześniejsze próby spełzły na niczym, przywłaszczanie sobie cudzych przedmiotów będzie u dziecka przejawem walki o władzę. W takim wypadku demonstracyjne lekceważenie rodzicielskich zakazów jest równo-

105 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

znaczne z próbą udowodnienia, że ma się silniejszą pozycję w rodzinie. • Wzmocnienie. Jeśli takie zachowania są próbą zdobycia uwagi rodziców, nawet negatywna i silna reakcja zadziała jak wzmocnienie. Podobnie będzie, jeśli dasz się wciągnąć w walkę o władzę z dzieckiem. Wzmocnieniem mogło też być twoje postępowanie, jeśli zdarzało się, że na przykład zabierałeś ręczniki z hoteli lub podobne rzeczy. Dziecko nie widzi różnicy między takim zachowaniem a swoimi czynami. 13. Dziecko nie odpowiada na zadane pytania Typowe myśli-zapalniki • Przypisujące złą intencję: ,,Chcesz mnie zdenerwować’’. • Wyolbrzymiające problem: ,,Nigdy mnie nie słuchasz”. • Zawierające negatywną ocenę: ,,Zupełnie brak ci szacunku dla mnie”. Alternatywna interpretacja zachowania dziecka • Temperament. Aktywne dziecko, które nigdy nie siedzi bezczynnie, może być zbyt pochłonięte swoimi sprawami, żeby odpowiadać na twoje pytanie – a nawet je usłyszeć. Podobnie, dziecko lubiące żyć w świecie

106 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

fantazji, zapominalskie i łatwo tracące koncentrację nie usłyszy pytania albo zapomni na nie odpowiedzieć, ponieważ jego uwaga zostanie przez coś rozproszona. • Zachowania typowe dla wieku. Dziecięca walka o autonomię zawiera także testowanie rodzicielskich granic. Niekiedy może przejawiać się to w ignorowaniu twoich pytań. Szczególnie dla pięciolatków typowe jest bierne opieranie się autorytetowi rodziców. W wieku około siedmiu lat dziecko staje się tak skupione na sobie i swoim świecie wewnętrznym, że może się zdarzyć, iż nawet nie usłyszy twojego pytania. • Potrzeby i sposoby ich zaspokajania. Zachowanie takie zazwyczaj wskazuje na dziecięce usiłowania zdobycia pewnego znaczenia w rodzinie na drodze demonstracji siły. Jego milczenie zdaje się wtedy mówić: ,,Nie możesz zmusić mnie do odpowiedzi’’. Trzeba też zwrócić uwagę, czy nie zdarza się to głównie wtedy, gdy dziecko jest zmęczone. W takim stanie nie będzie ono skłonne do odpowiadania na twoje pytania, jeśli odpowiedź wymaga jakiegoś wysiłku. • Wzmocnienie. Jeśli reagujesz złością lub przemocą, tylko wzmacniasz w dziecku przekonanie, że znaczenie członka rodziny zależy od władzy, jaką ma nad innymi. Ignorowanie twoich pytań mogło też wziąć

107 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

się z analogicznego zachowania z twojej strony, jeśli zdarzało się, że nie zwracałeś uwagi na to, co mówi dziecko lub inni członkowie rodziny. 14. Dziecko żąda jakiejś rzeczy natychmiast Typowe myśli-zapalniki • Przypisujące złą intencję: ,,Sprawdzasz mnie’’. • Wyolbrzymiające problem: ,,Nie zniosę tego’’. • Zawierające negatywną ocenę: ,,Jesteś rozpieszczony i samolubny’’. Alternatywna interpretacja zachowania dziecka • Temperament. Zachowanie takie może być uzależnione od temperamentu cechującego się nieregularnością, niskim progiem wrażliwości i wysoką wytrwałością w działaniu. Dziecko, u którego zmęczenie czy głód pojawiają się nieregularnie, może domagać się zaspokojenia swych potrzeb o nieoczekiwanych porach dnia. Jeśli dodatkowo łatwo ulega znacznemu pobudzeniu, jego frustracja z tego powodu szybko rośnie do poziomu, który jest dla niego trudny do zniesienia. Stąd natychmiastowe żądanie zaspokojenia swych potrzeb. Wytrwałość jeszcze pogarsza problem, ponieważ sprawia, że dziecko nie rezygnuje łatwo ze swoich żądań. • Zachowania typowe dla wieku. Małe dzieci

108 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

– w wieku od dwóch do czterech lat – mają ograniczoną zdolność odkładania gratyfikacji na później. Kiedy czegoś chcą, chcą tego natychmiast. Jednocześnie zachowują się apodyktycznie, żeby zrekompensować sobie rosnącą świadomość własnej bezsilności w świecie. • Potrzeby i sposoby ich zaspokajania. Zdecydowane żądania dziecka mogą być czasem po prostu żądaniem uwagi. Jeśli dziecko uparcie przy nich obstaje, mimo że wie, iż nie zostaną zaspokojone, wskazuje to na niedobór poczucia władzy. Jednak jeśli żądania dotyczą jedzenia, picia lub odpoczynku, prawdopodobnie są wyrazem istotnych potrzeb, takich jak głód, pragnienie czy zmęczenie. • Wzmocnienie. Jeśli ulega się zachciankom dziecka i natychmiast spełnia jego żądania, jego postawa roszczeniowa zostaje wzmocniona. Równie ważnym wzmocnieniem może być zachowanie rodziców. Jeśli wymagają od dziecka natychmiastowego spełnienia swoich potrzeb, dziecko może ich w tym po prostu naśladować. 15. Dziecko nie dzieli się swoimi zabawkami Typowe myśli-zapalniki • Przypisujące złą intencję: ,,Chcesz sprawić mi kłopoty’’.

109 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

• Wyolbrzymiające problem: ,,Takie zachowanie jest niedopuszczalne’’. • Zawierające negatywną ocenę: ,,Jesteś samolubem’’. Alternatywna interpretacja zachowania dziecka • Temperament. Dzieci o niestałym nastroju, które trudno zadowolić, a do tego odnoszące się z rezerwą do wszelkich nowych zdarzeń czy osób, reagują często wycofaniem. Nie tylko same się wycofują, ale zabierają także to, co do nich należy. Dzielenie się zabawkami z innymi jest dla nich trudne. Problem dodatkowo mogą pogorszyć: niska zdolność adaptacji do zmian i mała odporność na rozczarowanie. • Zachowania typowe dla wieku. Zachowanie takie jest typowe dla dzieci w wieku od dwóch do trzech lat. Małe dzieci po prostu nie są w stanie się dzielić. Dzielenie się budzi u nich zbyt wielką obawę. Dzieci zmieniają podejście do posiadania dopiero w wieku około czterech lat, choć sporadyczne występowanie takiego zjawiska nie musi być wcale dziwne nawet u starszych dzieci. • Potrzeby i sposoby ich zaspokajania. Odmowa dzielenia się zabawkami może być sposobem demonstracji swojej mocy, żeby w ten sposób odzyskać poczucie ważności. Zachowania takie mogą się znacznie

110 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

wzmagać, gdy dziecko jest pobudzone z powodu obecności innych dzieci. • Wzmocnienie. Jeśli zdarzało się, że nie pozwalałeś dziecku brać swoich rzeczy, mogło ono przejąć to zachowanie od ciebie. Trzeba pamiętać, że próby zmuszania dziecka siłą do dzielenia się zabawkami tylko zaostrzą problem. 16. Dziecko przeszkadza ci, kiedy z kimś rozmawiasz Typowe myśli-zapalniki • Przypisujące złą intencję: ,,Chcesz mnie zdenerwować’’. • Wyolbrzymiające problem: ,,Nie cierpię tego’’. • Zawierające negatywną ocenę: ,,Brak ci szacunku’’. Alternatywna interpretacja zachowania dziecka • Temperament. Dzieci, które z trudem radzą sobie z rozczarowaniem i zmianami, męczą się, gdy kierujesz swoją uwagę na kogoś innego. Dlatego starają się odzyskać twoje zainteresowanie, co oczywiście przeszkadza ci w rozmowie. Jeśli są do tego z natury wytrwałe, nie zniechęcą się łatwo twoimi reprymendami. Dodatkowo może mieć tu znaczenie skłonność do zapominania poleceń (takich jak: ,,Baw się cicho, kiedy z kimś rozmawiam’’).

111 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

• Zachowania typowe dla wieku. Dzieci w każdym wieku potrzebują uwagi rodziców, a szczególnie potrzebują jej wtedy, gdy rodzic obdarza nią kogoś innego. Małe dzieci, które z natury nie potrafią czekać na zaspokojenie swoich potrzeb (nie są w stanie odkładać gratyfikacji na później), zawsze domagają się tej uwagi natychmiast. • Potrzeby i sposoby ich zaspokajania. Zachowanie takie prawie zawsze zdradza niedobór zainteresowania rodziców w odczuciu dziecka. Niekiedy może być także przejawem dziecięcej walki o władzę. • Wzmocnienie. Łatwo utwierdzić dziecko w takim zachowaniu, jeśli karci się je za przeszkadzanie lub prosi o chwilę spokoju, żeby dokończyć rozmowę. Przeszkadzanie dorosłym w rozmowie może być także efektem naśladowania rodzica, jeśli ma on tendencję do przerywania dziecku, kiedy samo jest zajęte rozmową. 17. Dziecko bez przerwy dotyka rzeczy w sklepie Typowe myśli-zapalniki • Przypisujące złą intencję: ,,Chcesz sprawdzić moją cierpliwość”. • Wyolbrzymiające problem: ,,To okropne’’.

112 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

• Zawierające negatywną ocenę: ,,Jesteś bardzo nieposłusznym dzieckiem!’’. Alternatywna interpretacja zachowania dziecka • Temperament. Pewne cechy temperamentu mogą zwiększać prawdopodobieństwo takiego zachowania. Na przykład dziecko bardzo aktywne, które nigdy nie działa na zwolnionych obrotach, może mieć problem z opanowaniem się w sklepie. Wysoka wrażliwość na bodźce (światło, dźwięki) tylko pogorszy sprawę. Z drugiej strony, jeśli dziecko łatwo rozprasza uwagę, może mieć trudność z zapamiętaniem twoich ostrzeżeń i próśb, a łatwość angażowania się w nowe sytuacje i miejsca uczyni je mniej skłonnym do kontroli nad swoim zachowaniem. • Zachowania typowe dla wieku. Małe dzieci uczą się świata przez dotyk. Sklep to dla nich cały nowy świat, w którym czują się niemal zmuszone do dotykania przedmiotów i brania ich w ręce. Około czterech lat ta potrzeba zanika, ale za to rodzi się skłonność do łamania zasad ustalonych przez dorosłych. Wtedy dotykanie artykułów w sklepie pojawia się w kontekście robienia tego, co zabronione, i jest normalnym sposobem kształtowania niezależności dziecka od autorytetu dorosłych.

113 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

• Potrzeby i sposoby ich zaspokajania. Oczywiście, dzieci mogą chwytać za przedmioty w sklepie po to, by ściągnąć na siebie uwagę rodzica lub zamanifestować swoją władzę. Tak zachowują się najczęściej dzieci, które czują, że pozytywne działanie nie prowadzi do zdobycia ważnego miejsca w rodzinie. • Wzmocnienie. Dziecko widzi, że dotykasz rzeczy w sklepie i oglądasz metki, na przykład żeby poznać cenę, więc może cię w tym po prostu naśladować. Jeśli natomiast chodzi mu o zwrócenie na siebie uwagi albo demonstrację siły, negatywna uwaga lub odpowiedź siłowa tylko wzmocni w nim skłonność do takich zachowań. 18. Dziecko wrzeszczy i awanturuje się w czasie jazdy samochodem Typowe myśli-zapalniki • Przypisujące złą intencję: ,,Chcesz doprowadzić mnie do wściekłości’’. • Wyolbrzymiające problem: ,,To nie do zniesienia!’’. • Zawierające negatywną ocenę: ,,Zachowujesz się jak idiota’’. Alternatywna interpretacja zachowania dziecka • Temperament. Zachowanie takie może być wzma-

114 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

gane przez wszystkie te cechy temperamentu, które powodują, że dziecku trudno jest znieść ograniczenia podróży samochodem; są to: duża aktywność, mała elastyczność, niski poziom wrażliwości, duża siła reakcji i wytrwałość. Dziecko, które lubi być ciągle w ruchu, będzie miało duży problem ze spokojnym siedzeniem w samochodzie. Dodatkowo utrudni sprawę mała zdolność dostosowania się do zmieniających się okoliczności oraz łatwość ulegania silnemu pobudzeniu. A jeśli do tego dziecko jest z natury głośne i gwałtowne, jego reakcja na frustrację związaną z ograniczeniami podróży będzie manifestowała się silnie i w sposób trudny do zniesienia dla innych. • Zachowania typowe dla wieku. U bardzo małych dzieci krzyk jest jedynym sposobem wyrażenia dużej frustracji. Nawet starsze dzieci mogą mieć trudność z czysto werbalnym wyrazem swojego niezadowolenia, jeśli osiągnie ono dość wysoki poziom. Głośne i nieopanowane zachowanie w samochodzie może mieć także miejsce w wypadku dzieci, które walczą o swoją autonomię i niezależność, na przykład od rodzeństwa. • Potrzeby i sposoby ich zaspokajania. Chociaż jest możliwe, że zachowanie to ma na celu zwrócenie na siebie uwagi, najpewniej stanowi jednak sposób

115 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

na radzenie sobie z frustracją, a nuda i zmęczenie jeszcze zaostrzają problem. • Wzmocnienie. Uwaga poświęcona dzieciom szalejącym w samochodzie wzmacnia u nich ten wzór zachowania jako dobrą strategię przyciągania zainteresowania rodziców. 19. Dziecko nie wypełnia swoich obowiązków Typowe myśli-zapalniki • Przypisujące złą intencję: ,,Robisz mi na złość’’. • Wyolbrzymiające problem: ,,Jak śmiesz tak się zachowywać!’’. • Zawierające negatywną ocenę: ,,Jesteś leniem’’. Alternatywna interpretacja zachowania dziecka • Temperament. Należy wziąć tutaj pod uwagę poziom aktywności dziecka, jego zdolność do koncentracji uwagi i wytrwałość w podejmowanych działaniach. Dzieci, które są w ciągłym ruchu i szybko tracą koncentrację na jednej rzeczy, albo mają problem z trwaniem przy jednym i tym samym zdaniu przez dłuższy czas, będą miały trudności z zadowalającym wykonywaniem swoich obowiązków. • Zachowania typowe dla wieku. Wszystkie dzieci sprawdzają granice ustalone przez rodziców, ponie-

116 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

waż w ten sposób próbują definiować swoją odrębność i niezależność. Zaniedbywanie swoich obowiązków jest typowym przejawem tego zjawiska. U dzieci w wieku pięciu lat wyraża się ono raczej w guzdraniu się niż w jawnym lekceważeniu swoich obowiązków. Dla siedmiolatków, które przeżywają etap perfekcjonizmu, ukończenie jakiegokolwiek zajęcia może wiązać się z dużymi problemami. • Potrzeby i sposoby ich zaspokajania. W kontekście dziecięcych potrzeb takie zachowanie wskazuje na dążenie do zdobycia satysfakcjonującej pozycji w rodzinie na drodze walki o władzę. Dodatkowo może je wzmagać zmęczenie lub senność, jeśli sytuacje takie zdarzają się wieczorem lub rano zaraz po przebudzeniu. Należy też wziąć pod uwagę, czy obowiązki dziecka są dostosowane do jego możliwości. Dziecko może nie być w stanie wykonać pewnych zadań, ponieważ nie ma jeszcze dostatecznych umiejętności albo nie potrafi zrozumieć, czego się od niego wymaga. • Wzmocnienie. Podejmowanie rękawicy rzuconej przez dziecko, które walczy w ten sposób o władzę, wzmacnia w nim przekonanie, że tylko siła decyduje o pozycji człowieka w rodzinie. A tym samym wzmaga w nim skłonność do takiego zachowania.

117 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

20. Miałaś (miałeś) zły dzień, a dziecko źle się zachowuje Typowe myśli-zapalniki • Przypisujące złą intencję: ,,Chcesz, żebym się wściekła (wściekł)’’. • Wyolbrzymiające problem: ,,To nie do wytrzymania’’. • Zawierające negatywną ocenę: ,,Jesteś egoistą’’. Alternatywna interpretacja zachowania dziecka • Temperament. Niemal każde dziecko z trudnym temperamentem może wydawać się niegrzeczne w oczach zmęczonego rodzica, ponieważ po ciężkim dniu każdy jest nadmiernie podatny na stres. Dotyczy to zarówno ruchliwych, aktywnych dzieci, stale poszukujących nowych przygód, jak i dzieci o smutnym usposobieniu, trzymających się kurczowo rodzica. Nadmierne pobudzenie u dziecka, duża siła reakcji i uparte trwanie przy raz podjętych działaniach dodatkowo pogarszają problem. • Zachowania typowe dla wieku. Jest niemal nieuniknione, że pod koniec ciężkiego dnia dziecko zachowuje się w sposób dla ciebie nieznośny. Po takim dniu każdy rodzic jest zazwyczaj skoncentrowany na sobie i swoich potrzebach, co stwarza doskonałą oka-

118 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

zję dla dziecka, które wyrywa się spod jego władzy, jeśli znajduje się akurat na takim etapie rozwoju. • Potrzeby i sposoby ich zaspokajania. Gdy po ciężkim dniu rodzic jest skupiony na sobie, dziecko będzie bardziej niż zwykle próbowało zdobyć jego zainteresowanie. Dodatkowo twoje zmęczenie i próba obrony przed dzieckiem mogą zaostrzyć w nim potrzebę twojej uwagi. Jeśli ów ciężki dzień został spędzony w towarzystwie dziecka, prawdopodobnie ono także będzie zmęczone. Może wtedy potrzebować twojego pozytywnego zainteresowania. W przeciwnym razie będzie czuło się odsuwane na bok przez twoje próby poradzenia sobie z trudami dnia. • Wzmocnienie. Jeśli twoją odpowiedzią na nieposłuszeństwo dziecka będzie gwałtowana próba zapanowania nad nim albo chęć zademonstrowania swojej władzy, może to wzmocnić w nim skłonność do takiego zachowania. Nawet negatywna uwaga działa wzmacniająco przy braku pozytywnej uwagi poświęcanej dziecku. A zaangażowanie się w walkę z dzieckiem jest także wzmocnieniem, ponieważ potwierdza jego władzę i silną pozycję w rodzinie.

119 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Ćwiczenie: Rozumienie zachowania dziecka Po zapoznaniu się z wiedzą na temat wpływu temperamentu, wieku, potrzeb i wzmocnienia na dzieci wybierz jakieś zachowanie dziecka, które jest dla ciebie najbardziej irytujące. Zazwyczaj wywołuje ono twoją złość, bo uważasz, że wynika z nieposłuszeństwa, lenistwa, złośliwości lub innej cechy twojego dziecka (różne myśli-zapalniki). Korzystając z instrukcji poniżej wpisz w wolnych liniach alternatywne wyjaśnienie tego zachowania, opierając się na wiedzy, jaką posiadasz na temat jego temperamentu, etapu rozwoju, potrzeb i sposobów ich zaspokajania oraz wzmocnienia, jakie mogło od ciebie otrzymać. Problematyczne zachowanie

Alternatywna interpretacja zachowania dziecka

• Temperament. Postaw krzyżyk przy tych cechach temperamentu, które mogą mieć swój udział w takim zachowaniu twojego dziecka.

120 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Poziom aktywności ------------------ Usposobienie -------------------------- Ciekawość/wycofanie ---------------- Rytm życia ----------------------------- Elastyczność --------------------------- Próg wrażliwości ---------------------- Siła reakcji ------------------------------ Koncentracja uwagi ------------------- Wytrwałość -----------------------------• Zachowania typowe dla wieku. Wróć do opisu zachowań typowych dla różnych etapów rozwoju dziecka. Zapisz, które z nich mogą odnosić się do problematycznego zachowania twojego dziecka.

• Potrzeby i sposoby ich zaspokajania. Postaw krzyżyk przy tych potrzebach, które może wyrażać zachowanie twojego dziecka. Potrzeba przynależenia Potrzeba uwagi Potrzeba władzy Chęć odwetu

121 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Potrzeby fizyczne: snu, odpoczynku, jedzenia, pomocy lub inne. • Wzmocnienie. Jak zachowanie to mogło zostać przez ciebie wzmocnione? Jakie inne okoliczności mogły utwierdzić dziecko w takim zachowaniu?

Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

6. ZMIANA SPOSOBU MYŚLENIA O ZACHOWANIU DZIECKA Kiedy rodzic jest sfrustrowany, myśli-zapalniki, które wyolbrzymiają problem albo niosą ze sobą negatywną ocenę dziecka i przypisują mu złe intencje, mogą wywołać pożar. Są jak zapalone zapałki rzucone na pole suchej trawy. Myśli-zapalniki są niebezpiecznymi złudzeniami: deformują obraz zachowania dziecka, wyolbrzymiając jego znaczenie i czyniąc z niego osobę złą i winną. Myśli-zapalniki powodują, że zapominasz o rzeczywistych przyczynach zachowania dziecka: jego temperamencie, wieku, potrzebach i wzmocnieniu, jakie zachowanie to otrzymało od ciebie i innych. Wszystko to nie ma znaczenia, kiedy w mgnieniu oka oceniasz dziecko jako leniwe, zepsute, samolubne, złe i manipulujące. Prawdziwy namysł nad jego zachowaniem staje się niemożliwy, kiedy zdecydujesz (myśl-zapalnik), że dziecko w sposób celowy próbuje cię zdenerwować. Myśli-zapalniki mogą doprowadzać cię do poczucia bezradności. Wzmagają twoją złość do punktu, w któ-

123 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

rym masz ochotę jedynie krzyczeć i oskarżać. Ale kiedy sytuacja się uspokaja, okazuje się, że nic się nie zmieniło. Wkrótce wybuchną znów te same konflikty, ta sama walka o władzę z dzieckiem i te same frustracje. Myśli-zapalniki i złość nie naprawiają niczego. W istocie, blokują one możliwość prawdziwego zmierzenia się z problemem. Kiedy ulegasz swoim myślom-zapalnikom i wybuchasz złością, mają miejsce trzy istotne procesy. • Dziecko zaczyna myśleć o sobie, że jest złe. Przyczyna tego jest prosta: to złość niesie ze sobą przekaz ,,Jesteś zła (zły)’’, szczególnie jeśli zostaje wyrażona w formie negatywnej oceny, wyolbrzymienia lub oskarżenia o złe intencje. Kiedy podnosisz głos, kiedy oskarżasz, kiedy wypowiadasz pretensje, dziecko słyszy tylko tę jedną rzecz: ,,Jesteś zła (zły)’’. Słyszy negatywną ocenę swojej wartości. I im częstsza twoja złość, tym mocniej zakorzenione staje się to przekonanie. • Dziecko coraz mniej z tobą współdziała. Małe dzieci bardzo boją się rodzicielskiego gniewu. Często powoduje to, że niepożądane zachowanie znika. Ponieważ na początku złość zdaje się rozwiązywać problemy wychowawcze, rodzice mają skłonność do utwierdzania się w użyciu tego narzędzia. Ale jeśli dzieci stają się częstym celem złości, znieczulają się na

124 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

nią – stają się głuche. Wtedy nie ma ona na nie już takiego wpływu, jakiego życzyliby sobie rodzice. Muszą więc oni zwiększać intensywność złości, aby znowu została przez dziecko zauważona. Rodzice stale wpadający w złość skarżą się często, że do ich dzieci nic nie dociera. Nic w tym dziwnego: skoro ludzie mieszkający w okolicach wulkanu przyzwyczajają się do jego grzmienia, to i dziecko nauczy się w końcu ignorować wściekłość rodzica. • Dziecko zaczyna czuć się wyobcowane i czuje złość. Kto chciałby żyć z osobą, która jest ciągle wściekła? Sami byście tego nie chcieli. I tak samo nie chce tego żadne dziecko. Proces znieczulania się na złość rodzica ma dużo gorszy wpływ na dziecko niż problem, który wywołuje tę złość. Dziecko może zacząć się przed tobą całkowicie zamykać. Cofając się przed uczuciem strachu i zranienia, może zacząć zamykać przed tobą wszystkie dobre uczucia: miłość, zaufanie, radość bycia spontanicznym i beztroskim. Te łatwe do zranienia uczucia zostają wtedy zastąpione przez złość, która pełni rolę obronną, albo po prostu strategię unikania ciebie.

125 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Jak rodzice mogą skutecznie radzić sobie ze złością? Cena chronicznej złości jest zbyt wysoka. Rodzice, którzy sobie to uświadamiają, próbują zmierzyć się z problemem. W naszym badaniu stwierdziliśmy istnienie dwudziestu czterech różnych strategii radzenia sobie ze złością przez rodziców. Nie wszystkie z nich są tak samo skuteczne. Poniżej podajemy siedem strategii myślowych, które, jak zauważyliśmy, okazują się najbardziej skuteczne, ponieważ odróżniają rodziców rzadko wpadających w złość od tych, którzy złoszczą się często. Innymi słowy, owe strategie zdecydowanie częściej występują w myśleniu rodziców przyznających się do niskiego poziomu złości. • To minie. Dzieci muszą przejść przez ten etap rozwoju. (1) • Takie zachowanie jest naturalne dla dzieci w tym wieku. (2) • Nie bierz tego poważnie. Trzeba potraktować to z humorem. (3) • To po prostu zwyczajna impulsywność dziecka. (4) • Ono nie ma zamiaru zrobić mi przykrości. Po prostu próbuje poradzić sobie ze swoim problemem. (5)

126 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

• Zwyczajnie nie potrafi powstrzymać się od takiego zachowania (płaczu, złości, przeszkadzania, walki o moją uwagę). (6) • Po prostu zignoruj to. Możesz to zrobić. Nie musisz się złościć. (7) Tych siedem myśli to siedem skutecznych strategii radzenia sobie ze złością, o których zapominają często złoszczący się rodzice. Zauważ, że myśli 1, 2 i 4 interpretują zachowanie dziecka jako coś naturalnego dla jego wieku i etapu rozwoju. Myśl 4 dodatkowo zawiera odwołanie do temperamentu dziecka. Myśli 3 i 7 pomagają zatrzymać proces wyolbrzymiania przewinienia dziecka, przez co odwracają uwagę od myśli-zapalników. Myśl 5 wskazuje, że zachowanie dziecka jest pewnym sposobem radzenia sobie z potrzebami. A myśl 6 blokuje proces przypisywania dziecku złych intencji przez interpretację jego zachowania jako czegoś, nad czym nie potrafi ono zapanować. Zastanów się, które z tych siedmiu myśli mogą pomóc ci, kiedy się złościsz na dziecko. Napisz je na kartce. Kartkę przyczep do lustra w łazience. Jeśli któraś z tych myśli nie bardzo do ciebie pasuje, zmień ją tak, żebyś mogła (mógł) się z nią identyfikować. Ważne, aby była ona czymś, w co możesz uwierzyć i czego możesz używać.

127 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Neutralizowanie myśli-zapalników Złości trzeba wychodzić naprzeciw raczej wcześniej niż później. Dużo trudniej nad nią zapanować, kiedy zaangażujesz się już w kłótnię. Jak tylko poczujesz w sobie irytację, musisz wsłuchać się w swoje myśli. Zauważ, czy zaczynasz już negatywnie oceniać dziecko, wyolbrzymiać jego przewinienie albo wierzyć w jego złe intencje. Kiedy zidentyfikujesz już myśli-zapalniki i zauważysz, że czynią cię coraz bardziej złą (złym) na dziecko, możesz je zneutralizować na dwa sposoby. Pierwszy to zastąpienie ich przez ogólną myśl typu: ,,Zachowuję spokój. Nie muszę się złościć. Poradzę sobie z tym’’. Za każdym razem kiedy wzbiera w tobie irytacja, powtarzaj sobie te zdania. Drugi sposób neutralizowania myśli-zapalników to odrzucenie ich. Myśli te zazwyczaj zniekształcają prawdę o dziecku, więc twoją najlepszą bronią jest odwołanie się do prawdy. Pozbądź się negatywnych etykietek, które nadawałaś (nadawałeś) dziecku. Przestań wyolbrzymiać negatywny charakter jego zachowania. Nie przypisuj mu celowego działania i złych intencji. I przypomnij sobie inne sposoby spojrzenia na jego zachowanie – bardziej zgodne z rzeczywistością. Poniżej podajemy przykłady, jak można neutralizować myśli-zapalniki. Odwołujemy się tu do osiemnastu myśli--

128 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

-zapalników zidentyfikowanych w naszym studium opisanym w rozdziale 3. Zauważysz, że większość przypadków bazuje na siedmiu strategiach myślenia o zachowaniu dziecka podanych powyżej. Myśli-zapalniki przypisujące dziecku złe intencje

Inny sposób myślenia o zachowaniu dziecka

1. Robisz to, żeby mnie wkurzyć.

Tak naprawdę nie chodzi jej o to, żeby mnie zdenerwować. W ten sposób zmaga się z jakimś problemem. Czego potrzebuje?

2. Sprzeciwiasz mi się.

To naturalna impulsywność u dziecka. Nie potrafi zapanować nad swoją złością. Czego tak naprawdę mu trzeba?

3. Chcesz doprowadzić mnie do wściekłości.

To naturalne. Radzi sobie, jak potrafi. Nie robi tego przeciw mnie.

4. Chcesz sprawdzić, jak daleko możesz się posunąć.

Być może chce mnie sprawdzić, ale dam sobie z tym radę. Nie muszę się złościć. W jego wieku sprawdzanie granic to normalna rzecz.

5. Świadomie chcesz mnie wyprowadzić z równowagi.

Jest teraz na etapie ,,Nie mam zamiaru cię słuchać’’. To naturalne. Nie może postępować inaczej.

6. Chcesz mnie wykorzystać.

To naturalne. Po prostu czegoś chce i próbuje wymusić to na mnie. Tak robią wszystkie dzieci. Grunt to zachować poczucie humoru.

7. Robisz to celowo, żeby się na mnie odegrać (zranić mnie, lekceważyć mnie itd).

W ten sposób radzi sobie z własnymi uczuciami i potrzebami. Jego zachowanie nie jest skierowane przeciw mnie.

129 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Myśli-zapalniki wyolbrzymiające problem 8. Nie zniosę tego.

Dzieci muszą przejść przez ten etap rozwoju. Dam sobie z tym radę bez wściekania się.

9. Takie zachowanie jest niedopuszczalne.

Nie podoba mi się to, ale dam sobie z tym radę. On nie potrafi inaczej, taki wiek. Jestem dorosła (dorosły), poradzę sobie z tym.

10. Tym razem posunąłeś się za daleko.

To się zdarzyło po prostu w złym czasie. Ale dam sobie z tym radę. Ona nie chce mnie skrzywdzić. Po prostu tak radzi sobie ze swoim problemem.

11. Nigdy mnie nie słuchasz.

OK, bez przesady. Czasami mnie słucha, czasami nie. Dzieci niekiedy się wyłączają, to normalne. Muszę znaleźć sposób, żeby do niego dotrzeć bez złości.

12. Jak śmiesz tak na mnie patrzeć (tak do mnie mówić, coś takiego robić.

Dam sobie z tym radę. Trzeba do tego podejść z poczuciem humoru. Ona jest wściekła na mnie, ale to nie znaczy, że ja muszę być wściekła (wściekły) na nią. Najpierw się uspokój, a potem zastanów się, jak rozwiązać ten problem.

13. Wszystko zamieniasz w koszmar (kłótnię, chaos, walkę).

Bez przesady. Potrzebuje czegoś i w ten sposób stara się to dostać. Dam sobie z tym radę bez krzyku.

14. Tracisz panowanie nad sobą.

To impulsywność naturalna dla dzieci. Czasami się wściekają, są nie do opanowania. Zapomnij o etykietkach i spokojnie ustanów granice.

15. To manipulacja!

Nie bierz tego tak poważnie. Dziecko chce to zrobić po swojemu, to normalne. Dzieci nie mają tyle władzy co dorośli, więc robią wszystko, żeby dostać to, na czym im zależy.

130 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Inny sposób myślenia o zachowaniu dziecka

Myśli-zapalniki zawierające negatywną ocenę dziecka

Inny sposób myślenia o zachowaniu dziecka

16. Jesteś leniwy (złośliwy, nieposłuszny, bez szacunku, niewdzięczny, samolubny, okrutny, głupi, rozpieszczony, oporny)!

Etykietki tylko pogarszają sprawę. Duża część tego, co dziecko robi, to zachowanie naturalne w jego wieku. Poradzę sobie z tym bez wściekania się.

17. Świadomie zachowujesz się jak prostak (idiota itp. )!

Żadnych epitetów! Dziecko po prostu nie jest w stanie opanować takiego zachowania. Tak radzi sobie ze swoimi potrzebami. To naturalne i dam sobie z tym radę na spokojnie.

18. Nie obchodzi cię, co się stanie (co czuję, komu sprawiasz przykrość).

Tak naprawdę nie wiem, co ona czuje. Epitety tylko pogarszają sprawę. To normalne, że dzieci są skupione na sobie.

Po zapoznaniu się z tymi przykładami masz już pewne pojęcie o neutralizowaniu myśli-zapalników. Teraz wróć do rozdziału 3 i zastanów się, które z wymienionych tam myśli-zapalników znasz ze swojego doświadczenia. Przeczytaj jeszcze raz, w jaki sposób każdą z nich można starać się rozbroić. Spróbuj tak dopasować alternatywny sposób myślenia o dziecku, żeby był naprawdę skuteczną bronią w walce z nimi. Jeśli przykładowe alternatywne sposoby myślenia o zachowaniu dziecka nie przemawiają do ciebie, sięgnij do siedmiu skutecznych strategii radzenia sobie ze złością i spróbuj je wykorzystać. Na przykład, Bill często myślał o dziecku: ,,Wykorzystujesz mnie’’, co działało u niego jak zapalnik złości. Ale myśl obronna typu ,,Cóż, to naturalne zachowanie. Po prostu stara się zdobyć to, czego chce’’ – nie sprawdzała się w jego

131 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

wypadku. Bill nie mógł zaakceptować zachowania syna. Przejrzał więc najważniejsze strategie radzenia sobie ze złością i napisał coś takiego: ,,To wkurzające jak diabli, ale dam sobie radę z synem. Fakt, że mnie prowokuje, nie znaczy, że muszę wybuchać złością. Moja złość to mój problem, tak samo jak opanowanie całej sytuacji’’. Z kolei Helena często wybuchała złością, kiedy córka jej nie słuchała. Ale próba jej zneutralizowania za pomocą refleksji, że takie zachowanie jest naturalne u dzieci, które lubią się czasami wyłączać, tylko pogarszała sprawę. Helena spróbowała więc walczyć ze swoimi prowokującymi myślami w inny sposób: ,,Słucha mnie, jeśli tylko jasno przedstawię jej konsekwencje ignorowania mnie. Uświadamianie jej tego to mój obowiązek’’.

Radzenie sobie z nieoczekiwanymi myślami-zapalnikami W naszych badaniach zidentyfikowaliśmy najczęściej doświadczane myśli, które działają jak zapalniki złości u rodziców. Ale nasz spis nie jest wyczerpujący. Gdy rodzic doświadcza myśli, na którą nie jest przygotowany, musi sam znaleźć sposób, żeby ją zneutralizować. Oto cztery kroki, w których można myśl-zapalnik zamienić w realistyczny sposób myślenia o zachowaniu dziecka.

132 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

• Oceń właściwą przyczynę jego zachowania. Korzystając z wiedzy opisanej w rozdziale 4, spróbuj ocenić rolę temperamentu, wieku i potrzeb dziecka, oraz wzmocnienia, które otrzymało z zewnątrz, w pojawieniu się u niego takiego zachowania. • Realistycznie oceń rangę problemu. Nie wyolbrzymiaj problemu. Unikaj myślenia w rodzaju: ,,To przerażające, okropne zachowanie’’, ,,Ona nie panuje nad sobą’’, ,,Nie zniosę tego’’. Zastąp je przez adekwatny behawioralny opis tego, co się stało. Na przykład: ,,Antoni biegał po domu, wydając okrzyki wojenne, przez ostatnie pięć minut’’. Zauważ, że behawioralny opis zachowania dziecka nie powinien wykraczać poza fakty. Nie może zawierać przesady, która może mieć efekt podżegający do złości. Po prostu zwykły, jasny opis tego, co się stało. ,,Sandra zamieniła trzymetrowy pas trawnika w błoto, lejąc na niego wodę i ślizgając się po nim’’. Należy unikać wyolbrzymiających dodatków typu: ,,To było zupełnie bezmyślne. Trawnik jest całkowicie zniszczony. Sandra wykazała tym samym totalne lekceważenie potrzeb innych osób’’. Myślenie o problematycznym zachowaniu dziecka w terminach samych faktów może wydawać się dziwne i suche. Ale należy pamiętać, że przesada czyni nas tylko bardziej zirytowanymi, zmniejsza zdolność panowania

133 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

nad sobą i ostatecznie przeszkadza w znalezieniu właściwego rozwiązania problemu. • Zastąp negatywną ocenę przez neutralny opis. W istocie jest to rozwinięcie poprzedniego kroku. Słowa takie, jak ,,leniwy, głupi, okrutny, rozpieszczony, wściekły’’, są jak czerwona płachta na byka. Myślenie o dziecku w tych terminach szybko może doprowadzić cię do wybuchu złości. Dlatego porzuć epitety, w których oceniasz dziecko, a spróbuj samego opisu tego, co się stało. Oczywiście, takie rozwiązanie nie wydaje się równie zadowalające, co wywrzeszczenie kilku epitetów pod adresem dziecka. A do tego przestawienie się na myślenie tylko o faktach wymaga nieco pracy. Jednak rezygnacja z ogólnych etykietek naprawdę pomaga w walce ze złością. Jeśli zapominasz o tym w trakcie nadciągającej burzy emocji, naucz się zadawać sobie tylko jedno pytanie: ,,Co tak naprawdę się tutaj dzieje?’’. Kiedy Kosma po raz trzeci w tym tygodniu spóźnia się ze szkoły, zapytaj siebie: ,,Co tak naprawdę się stało?’’. I odpowiedz, nie wykraczając poza fakty. Jeśli nie znasz wszystkich faktów dotyczących tej sytuacji, poproś Kosmę o więcej informacji. Twoje podejście będzie wtedy zupełnie inne, niż gdybyś oceniła (ocenił) syna po prostu jako nieposłusznego, samowolnego i nieznośnego.

134 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Gdy Piotr zerwie suszącą się pościel ze sznurka i rozciągnie ją na krzesłach ogrodowych, ciesząc się, że zbudował barykadę, ty widzisz przede wszystkim ślady butów na białych prześcieradłach. Ale czy to jest pełny opis tej sytuacji? Jakie fakty powinny jeszcze zostać włączone do tego opisu? Jeśli będziesz unikała (unikał) negatywnych etykietek w takiej sytuacji, łatwiej zapanujesz nad swoją złością. • Powiedz sobie, że potrafisz poradzić sobie z sytuacją. Zachowaj spokój. Kluczowe jest utwierdzenie się w przekonaniu, że umiesz zachować zimną krew i poradzić sobie z problemem bez złości.

Nowe wpisy w dzienniku Teraz czas, byś zdobyła (zdobył) nieco praktyki w radzeniu sobie z myślami wywołującymi twoją złość ‒ myślami-zapalnikami. W tym celu będzie potrzebny ci nowy Dziennik. Jest podobny do poprzedniego, ale znajdą się w nim nowe rubryki.

Data

Sytuacja

Myśli-zapalniki

Poziom odczuwanej złości

Trzeźwe spojrzenie na sytuację

Odczuwany poziom złości

135 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Przez dwa tygodnie zapisuj w nim wszystkie sytuacje związane z twoją złością na dzieci. Zapisz myśli, które zamieniły twoją frustrację w krzyk, pretensje lub klapsy, i oceń, jak wiele złości w tych chwilach czułaś (czułeś). Następnie wpisz swoją odpowiedź na te myśli-zapalniki w rubryce ,,Trzeźwe spojrzenie’’ i ponownie oceń stopień odczuwanej złości wobec dziecka. Przykład Oto dziennik Roberta. Możesz w nim przeczytać, jak próbował radzić sobie ze swoimi myślami-zapalnikami, budując bardziej trzeźwe spojrzenie na zachowanie dziecka.

Data

07.06

136 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Sytuacja Marysia włożyła swojego chomika do lodówki.

Myśli-zapalniki To głupi i okrutny czyn. Marysia zupełnie nie potrafi troszczyć się o zwierzę.

Poziom odczuwanej złości 5

Trzeźwe spojrzenie na sytuację Poradzę sobie z tym na spokojnie. Włożyła chomika do lodówki, ponieważ myślała, że to dobre miejsce dla niego, bo może wspinać się po półkach. Myślę, że to normalne zachowanie u siedmiolatki. Nie zdawała sobie sprawy z tego, jakie może to mieć konsekwencje dla chomika.

Odczuwany poziom złości 2

Data

07.06

08.06

09.06

Poziom odczuwanej złości

Trzeźwe spojrzenie na sytuację

Odczuwany poziom złości

Sytuacja

Myśli-zapalniki

Kiedy poprosiłem Marysię o zniesienie brudnych ubrań do prania, stwierdziła: ,,Nic nie muszę! Ja jestem swoim własnym szefem’’.

Przeciwstawia mi się. Próbuje rządzić mną i wszystkimi w domu.

6

Zauważyłem, że kiedy tak mówi, poświęcamy jej dużo uwagi. Prawdopodobnie w ten sposób wzmacniamy w niej takie zachowanie. Jest bardzo asertywna, po prostu nie chce znosić ubrań do prania na dół. Spokojnie znajdę sposób, żeby skłonić ją do współdziałania.

1

Marysia przerywała mi pracę nad raportem, śpiewając i skandując na cały głos.

Nie pozwala mi dokończyć pracy. Nigdy mnie nie słucha, kiedy proszę ją o odrobinę spokoju.

4

Ściszyła głos tylko na chwilę, a potem znowu zapominała o mojej prośbie. Jest głośnym, pełnym życia dzieckiem. Taka po prostu jest. A na dodatek prawdopodobnie potrzebuje teraz trochę więcej naszej uwagi. Cóż, zachowaj spokój.

1

Przed wyjściem do szkoły Marysia schowała się pod łóżkiem. Szukałem jej w całym domu.

To po prostu skandaliczne, szczeniackie zachowanie. Zupełne wariactwo! Nie zamierzam tego znosić. Celowo spowodowała, że spóźniliśmy się do szkoły.

7

Uspokój się. Dasz sobie z tym radę bez złości. Schowała się po prostu dla zabawy. Nie bierz tego tak poważnie. W jej wieku robi się różne głupie rzeczy. Spóźnienie to nie jest aż taka wielka sprawa. Powiem jej, że jeśli powtórzy się to jeszcze raz, nie pójdzie bawić się z Kingą po szkole.

2

137 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

W pierwszym wpisie z 7 czerwca w rubryce ,,Trzeźwe spojrzenie na sytuację’’ Robert zaczyna od utwierdzenia się w przekonaniu, że poradzi sobie z sytuacją. Następnie opisuje zdarzenia, które miały miejsce – same fakty – dokładnie tak, jak przedstawiła je Marysia. Próbując trzeźwo spojrzeć na tę sytuację, uświadamia sobie, że zachowanie córki nie odbiega od normalnego zachowania dzieci w jej wieku. Uważa, aby nie używać negatywnych ocen, takich jak ,,głupia, okrutna, niezdolna do opieki nad zwierzęciem’’. W drugim wpisie Robert zauważa, że w pierwszym odruchu przypisuje Marysi intencję przeciwstawiania się sobie. Potem szuka rzeczywistego wyjaśnienia jej zachowania. Bierze pod uwagę temperament, wiek i potrzeby córki, ale ma wrażenie, że nie tłumaczą one jej niechęci do współdziałania. Po namyśle zauważa, że uwaga poświęcana jej w takich sytuacjach może działać jak wzmocnienie niepożądanego zachowania. Robert zastępuje stwierdzenie: ,,Przeciwstawia mi się’’ przez zwykły behawiorystyczny opis jej zachowania: jest asertywna w kwestii swoich potrzeb i pragnień. W końcu decyduje, że zastanowi się nad pozytywnym wzmocnieniem jej chęci do współdziałania. Trzeci wpis zawiera refleksję Roberta, w której próbuje neutralizować narzucające się myśli-zapalniki. Trzeźwo patrząc na sytuację, Robert eliminuje z opisu przesadę i zastępuje ją stwierdzeniem na temat temperamentu cór-

138 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

ki: ,,Jest głośnym, pełnym życia dzieckiem. Taka po prostu jest’’. Ta myśl brzmi o wiele sensowniej niż zarzut, że Marysia celowo próbuje przeszkodzić mu w pracy. W trzecim wpisie Robert walczy z własną skłonnością do negatywnego oceniania córki, do wyolbrzymiania jej przewinień i przypisywania złych intencji. Interpretuje zachowanie Marysi jako żart, zabawę. To bardziej zgodne z rzeczywistością. Chowanie się pod łóżkiem raczej nie ma związku z jej temperamentem lub potrzebami. Po pewnym namyśle Robert konstatuje, że takie zachowanie jest normalne w jej wieku. Jego zadaniem jest teraz stworzyć odpowiednie wzmocnienie, które skłoni córkę do współdziałania w przyszłości.

Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

7. ZMIANA SPOSOBU POSTĘPOWANIA Złość to w większości wypadków problem naszego myślenia. W poprzednim rozdziale przeczytaliście, jak można kontrolować złość, zmieniając swoją interpretację zachowania dziecka. Czasami jednak zdarzają się sytuacje, kiedy trudno zachować spokój i przełączyć się na pozytywne myślenie ‒ zwłaszcza gdy płatki owsiane z sufitu kapią nam na głowę lub rękawica kuchenna płonie w tosterze. Człowiek czuje wtedy, że musi szybko coś zrobić. Ten rozdział dotyczy zmiany naszego sposobu działania w obliczu niespodziewanych wydarzeń wywołujących złość. Nasze badania dowiodły, że istnieją cztery skuteczne metody stosowane z powodzeniem przez rodziców w takich sytuacjach. Dwie z nich dotyczą nas samych: umiejętność rozluźniania się i identyfikacji potrzeb dziecka. Omawiamy je w tym rozdziale. Dwie kolejne należą do dziedziny komunikacji z otoczeniem i mówimy o nich w rozdziale 8.

140 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Techniki rozluźniające W walce ze złością techniki rozluźniające mogą nam pomóc na trzy sposoby. • Jeśli nauczymy się regularnie rozluźniać swoje ciało, codzienny stres związany z życiem rodzinnym nie będzie miał na nas tak dużego wpływu. • Jeśli nauczymy się wsłuchiwać w swoje ciało, będziemy potrafili rozpoznawać pierwsze oznaki nadciągającej złości i reagować na nie. • Możemy robić ćwiczenia oddechowe w sytuacjach prowokujących złość. Trzytygodniowy kurs relaksacji Stres jest nazywany paliwem złości. Bez przerwy odkłada się w naszej głowie, dlatego potrzebujemy codziennego rozluźnienia, żeby go uwolnić. Dobrze jest, jeśli można dwa razy dziennie znaleźć chwilę tylko dla siebie, usiąść w cichym miejscu i zrobić kilka ćwiczeń rozluźniających. Jeśli ktoś nie może znaleźć czasu na odrobinę relaksu, nie powinien się dziwić, że jego frustracja i rozdrażnienie rosną. Jego zbiornik paliwa złości zawsze będzie pełny. Instrukcje, które podajemy poniżej, są bardzo dokładne. Ćwiczenia te przynoszą najlepszy skutek, jeśli wykonuje

141 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

się je z zamkniętymi oczami, dlatego polecamy, by nagrać poniższe instrukcje i odtwarzać je z koniecznymi pauzami w trakcie ćwiczeń. Pier wszy tydzień. Głęboki oddech i ćwiczenia progresywnego rozluźniania ciała Najlepszym antidotum na stres jest pełny, głęboki oddech. Kiedy doświadczasz stresu, pierwszym tego objawem będzie wstrzymanie albo skrócenie oddechu. Oddychasz wtedy szybko i płytko. Codzienne praktykowanie głębokiego oddechu rozluźni cię i nauczy zwracać uwagę na tę ważną funkcję życiową22. 1. Połóż się na plecach, nie krzyżując rąk ani nóg. Zamknij oczy. Spróbuj świadomie pozbyć się każdego napięcia, jakie wyczuwasz w swoim ciele. Postaraj się ułożyć wygodnie. 2. Jedną rękę połóż na brzuchu, a drugą na klatce piersiowej. 3. Rób powolne i głębokie wdechy przez nos. Nabieraj powietrze do brzucha, czując ręką, jak brzuch unosi się do góry. Ręka na klatce piersiowej powinna unosić się tylko nieznacznie i tylko razem z brzuchem. Opracowanie na podstawie: M. Davis, E. R. Eshelman, M. McKay, Relaxation and Stress Reduction Workbook, New Harbinger Publications, Oakland 1994. 22

142 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

4. Zrób wydech przez usta z lekkim, cichym świstem. Usta, język i szczęka powinny pozostać rozluźnione w czasie wydechu. Jeśli masz problem z nabieraniem powietrza do brzucha, naciskaj ręką na brzuch w czasie wydechu, a potem zrób wdech, czując, jak brzuch naciska na twoją rękę. Możesz też położyć się na brzuchu, co pozwoli ci poczuć nacisk brzucha na podłogę w czasie wdychania powietrza. 5. Bierz długie, powolne i głębokie oddechy, nabierając powietrze do brzucha. Wydechy także powinny być powolne i płynne. Skoncentruj uwagę na szumie wydychanego powietrza i ruchu brzucha w czasie oddychania. Stopniowo poczujesz coraz większe rozluźnienie. 6. Kontynuuj to ćwiczenie przez co najmniej pięć minut. Jeszcze lepiej wykonywać je przez dziesięć lub piętnaście minut. Kiedy skończysz, poszukaj w swoim ciele napięcia. Sprawdź, czy jesteś bardziej rozluźniona (rozluźniony) niż przedtem. W taki sposób trzeba oddychać w czasie wszystkich ćwiczeń relaksujących, które opiszemy poniżej. Techniki progresywnego rozluźniania ciała działają bezpośrednio na napięcia mięśniowe. Polegają one na ściskaniu i rozluźnianiu głównych grup mięśni.

143 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

1. Połóż się w wygodnej pozycji na plecach. Ściśnij mocno prawą dłoń, starając się poczuć powstające napięcie mięśni. Przytrzymaj zaciśniętą pięść około siedmiu sekund. Potem rozluźnij dłoń, czując ustępujące napięcie. Powtórz ćwiczenie jeszcze raz, zaciskając prawą dłoń około siedmiu sekund, a następnie ją rozluźniając. Potem wykonaj to samo ćwiczenie, używając lewej dłoni. A następnie używając dwóch dłoni równocześnie. 2. Zegnij łokcie i napnij bicepsy, tak jak robią to kulturyści, kiedy prężą mięśnie. Przytrzymaj napięte bicepsy tak mocno, jak potrafisz, przez siedem sekund, a potem je rozluźnij. Poczuj, jak rozluźnienie spływa do twoich rąk. Powtórz ćwiczenie co najmniej raz. 3. Zmarszcz mocno czoło na siedem sekund, a następnie rozluźnij. Poczuj, że twoje czoło jest gładkie i pozbawione napięcia. Teraz znowu zmarszcz czoło i poczuj, jak powstaje w nim napięcie. Wytrzymaj siedem sekund i rozluźnij. Następnie zamknij oczy na siedem sekund tak mocno, jak potrafisz. Potem rozluźnij mięśnie, pozostawiając oczy delikatnie zamknięte. Staraj się poczuć rozchodzące się rozluźnienie. Teraz zaciśnij powoli szczękę. Poczuj, jak napięcie rozchodzi się po twarzy od mięśni szczęki. Następnie rozluźnij twarz i lekko rozchyl usta. Skup się na chwilę na uchodzącym

144 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

z twarzy napięciu. Następnie bardzo mocno naciśnij językiem na podniebienie. Poczuj silne napięcie w tylnej części ust. Potem rozluźnij usta. Teraz ułóż usta w kształcie litery O i mocno ściśnij wargi na siedem sekund. Następnie rozluźnij usta i wypuść powietrze z głośnym prychnięciem. Spróbuj poczuć, że twoje czoło, szczęki, język i usta są teraz rozluźnione. Powtórz całe ćwiczenie jeszcze raz. 4. Naciśnij tylną częścią głowy o podłogę i poczuj powstające w szyi napięcie. Następnie przechyl głowę na boki i poczuj, jak napięcie zmienia miejsce. Potem pochyl głowę do przodu, naciskając brodą na piersi. Poczuj napięcie w szyi i tchawicy. Następnie uwolnij napięcie, kładąc powoli głowę na podłodze. Poczuj, jak rozluźnienie rozchodzi się po twojej szyi i gardle aż po ramiona i plecy. Teraz unieś ramiona, głowę wciśnij w tułów, tak żeby ramionami dotknąć uszu, i przytrzymaj napięte mięśnie przez siedem sekund. Następnie rozluźnij mięśnie i poczuj, jak lekkość wlewa się w twoje ramiona. Powtórz ćwiczenie. 5. Nabierz powietrza, wypełniając całkowicie płuca, tak aby poczuć napięcie w klatce piersiowej. Wstrzymaj oddech na siedem sekund, a następnie wypuść powietrze ze świstem, rozluźniając całkowicie piersi. W ten sposób rób wdech i wydech kilkanaście razy, starając się za

145 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

każdym razem uzyskać coraz większe rozluźnienie klatki piersiowej. Następnie ściśnij mięśnie brzucha i przytrzymaj je przez siedem sekund. Poczuj silne napięcie, a potem rozluźnij mięśnie, skupiając uwagę na uczuciu rozluźnienia w brzuchu. Teraz połóż rękę na brzuchu i spróbuj nabrać do niego powietrza, naciskając nań ręką. Potem zrób wydech i rozluźnij się. Następnie wygnij plecy w łuk tak mocno, jak potrafisz, bez napinania reszty ciała. Wytrzymaj w tej pozycji przez siedem sekund i rozluźnij mięśnie. Powtórz jeszcze raz to samo. Potem rozluźnij wszystkie mięśnie i odpocznij chwilę. 6. Naciśnij mocno piętami o podłogę, tak żeby poczuć napięcie mięśni ud i pośladków. Przytrzymaj napięte mięśnie przez siedem sekund. Sprawdź, czy czujesz różnicę między napięciem mięśni nóg a ich rozluźnieniem. Teraz zegnij palce u nóg. Ściśnij i puść. Następnie skieruj palce do góry w stronę głowy. Przytrzymaj i puść. Powtórz ćwiczenie jeszcze raz. 7. Leżąc nieruchomo i bezwładnie, poczuj ciężar swojego ciała i jego ciepło. Sprawdź, czy nie czujesz jeszcze jakiegoś napięcia w mięśniach głowy, nóg lub ramion. Rozluźnij swobodnie wszystkie mięśnie swego ciała. Te ćwiczenia relaksujące są najlepszym sposobem nauki całkowitego rozluźniania ciała i relaksu. Na początku mogą

146 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

wydawać się czasochłonne, ponieważ wymagają koncentracji na każdej grupie mięśni i mozolnych powtórzeniach. Gdy z czasem nauczysz się odczuwać rozluźnienie w mięśniach i szybko na zmianę napinać je i rozluźniać, możesz stosować skróconą procedurę ćwiczeń relaksujących. 1. Leżąc na plecach, zaciśnij obie pięści i zegnij łokcie w pozycji kulturysty prężącego bicepsy. Przytrzymaj napięte mięśnie przez cztery sekundy, a następnie je rozluźnij. 2. Naciśnij tyłem głowy na podłogę, a następnie zatocz nią koło, zaciskając jednocześnie szczęki, zaciskając usta i naciskając językiem o podniebienie. Kręć tak głową przez cztery sekundy, a następnie rozluźnij się. 3. Weź głęboki oddech, nabierając powietrze w płuca, i jednocześnie wygnij plecy. Wytrzymaj tak cztery sekundy, zrób wydech i rozluźnij ciało. Teraz nabierz powietrze do brzucha, przytrzymując napięcie mięśni przez cztery sekundy. Następnie wypuść powietrze i rozluźnij się. 4. Zwróć palce u nóg w stronę głowy. Przytrzymaj je tak przez cztery sekundy, a następnie rozluźnij. Następnie zwiń je i napnij mięśnie łydek, ud i pośladków. Po czterech sekundach rozluźnij ciało.

147 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Drugi tydzień. Rozluźnianie ciała bez napinania mięśni Po tygodniu ćwiczeń polegających na napinaniu i rozluźnianiu wszystkich mięśni, możesz przejść do ćwiczeń relaksujących opierających się na samym rozluźnianiu. To skraca trening relaksacyjny o połowę. W ten sposób możesz osiągnąć całkowite rozluźnienie w ciągu siedmiu‒ośmiu minut. Z czasem nauczysz się rozluźniać każdą grupę mięśni bez konieczności uprzedniego ich napinania. Jeśli jednak w trakcie tych ćwiczeń miałabyś (miałbyś) problem z odczuwaniem różnicy między napięciem i rozluźnieniem w różnych częściach ciała, wróć do ćwiczeń progresywnego rozluźniania. 1. Usiądź na wygodnym krześle, podpierając ręce na oparciach. Zrób kilka ruchów, żeby znaleźć komfortową pozycję. 2. Rozpocznij od koncentrowania się na oddechu. Rób głębokie wdechy, wypełniając najpierw brzuch, a potem dolną i górną część klatki piersiowej. Wstrzymaj na chwilę oddech, wyprostowując się na krześle. Potem powoli wydychaj powietrze ustami, uwalniając wszelkie napięcia w ciele i myśląc tylko o wydechu. Pod koniec wydechu rozluźnij brzuch i klatkę piersiową, osuwając się lekko na krześle.

148 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Kontynuuj ćwiczenie, robiąc długie, powolne oddechy i rozluźniając się coraz bardziej. 3. Rozluźnij czoło, wygładzając wszystkie zmarszczki. Oddychaj głęboko. Rozluźnij brwi, poczuj jak rozluźniają się twoje szczęki, język i usta. Pozbądź się wszelkiego napięcia. Rób powolne wdechy i wydechy, czując, jak powietrze rozluźnia twoje gardło. Sprawdź, czy w całej twarzy czujesz lekkość i spokój. 4. Zrób kilka obrotów głową, rozluźniając szyję i ramiona. Pozwól ramionom swobodnie opaść w dół. Szyja powinna być luźna, a ramiona ciężkie. Rozluźniaj stopniowo ręce: najpierw bicepsy i tricepsy, następnie przedramiona, a na końcu dłonie i palce. Poczuj, jak rozluźnienie rozlewa się po ciele od głowy w dół przez ramiona i ręce. 5. Teraz skup uwagę na brzuchu i piersiach. Weź głęboki wdech, żeby wypełnić powietrzem cały korpus. Wstrzymaj na chwilę oddech, a potem wypuść powietrze ustami płynnym strumieniem. 6. Sprawdź, czy czujesz rozluźniający się brzuch. Poczuj, jak wszystkie mięśnie brzucha tracą napięcie, a brzuch przyjmuje naturalny kształt. Rozluźnij biodra i pośladki. Cały czas głęboko oddychaj. Górna część ciała powinna stać się ciężka i swobodna. 7. Teraz rozluźnij dolną część ciała. Poczuj, jak pośladki zapadają się w krześle. Rozluźnij uda i kolana. Poczuj,

149 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

jak rozluźnienie rozprzestrzenia się przez twoje łydki, kostki, stopy aż do palców u nóg. Stopy powinny stać się ciepłe i ciężko spoczywać na podłodze. Z każdym oddechem rozluźniaj się coraz bardziej. 8. Oddychaj głęboko, poszukując w ciele pozostałego napięcia. Twoje nogi są rozluźnione. Plecy są rozluźnione. Ramiona i ręce są rozluźnione. Twarz jest rozluźniona. Czujesz się cały rozluźniony i spokojny. 9. Jeśli jakieś mięśnie trudno było rozluźnić, pomyśl o nich teraz. Czy plecy są nadal nieco ściśnięte? A może ramiona, czoło lub szczęki? Spróbuj poczuć te mięśnie, napnij je nieco i rozluźnij. Poczuj, czy ostatnie napięte mięśnie dołączają do reszty ciała w zupełnym rozluźnieniu. Powyższe ćwiczenia wydają się prostsze niż ćwiczenia progresywnego rozluźniania z pierwszego tygodnia, ale w rzeczywistości wymagają większego zaawansowania. Musicie uważać, żeby pozbywać się napięcia we wszystkich częściach ciała ‒ i żeby nie wracało ono w jednej grupie mięśni, gdy kierujecie swą uwagę na drugą. Po około pięciu-siedmiu minutach takich ćwiczeń powinniście czuć się tak samo rozluźnieni, jak poprzednio po piętnastu minutach ćwiczeń progresywnego rozluźniania ciała.

150 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Trzeci tydzień. Kontrolowane rozluźnienie Poniższe ćwiczenia skracają czas potrzebny na rozluźnienie do dwóch‒trzech minut. Dzięki nim nauczysz się rozluźniać wtedy, kiedy tego chcesz. Powtarzając je, zbudujesz związek pomiędzy myślą ,,Rozluźnij się’’ i rzeczywistym rozluźnieniem wszystkich mięśni. Przed przejściem do tych ćwiczeń powinno się już dobrze radzić sobie z techniką progresywnego rozluźniania się. 1. Usiądź wygodnie na krześle z rękami po bokach i stopami opartymi płasko na podłodze. Nie zamykaj oczu. Weź głęboki oddech, zatrzymaj go na chwilę, a następnie wypuść powietrze powoli ciągłym strumieniem, pozbywając się trosk całego dnia. Opróżnij całkowicie płuca, rozluźnij brzuch i klatkę piersiową. 2. Teraz przez trzydzieści sekund rozluźnij całe ciało od czoła aż po palce u nóg, używając metody rozluźniania się bez napinania mięśni. Jeśli potrzebujesz na to więcej czasu, nie ma problemu. 3. Poczuj spokój. Twój brzuch i klatka piersiowa falują powoli równym rytmem razem z oddechem. Każdy oddech powinien przynosić większe rozluźnienie. 4. Oddychaj głęboko i równomiernie, mówiąc do siebie w duchu ,,Wdech’’, kiedy nabierasz powietrza,

151 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

i ,, Rozluźnij się’’, kiedy wydychasz. Wdech…. Rozluźnij się… Wdech…. Rozluźnij się… Wdech…. Rozluźnij się… Wdech…. Rozluźnij się… Wdech…. Rozluźnij się… 5. Każdy oddech powinien przynosić większy spokój i zabierać troski i napięcie. 6. Kontynuuj oddychanie w ten sposób przez kilka minut, mówiąc do siebie ,,Wdech… Rozluźnienie…’’. Skoncentruj swoją uwagę na tych słowach i na oddychaniu. Poczuj, jak wszystkie twoje mięśnie rozluźniają się coraz bardziej z każdym oddechem. Niech słowo ,,Rozluźnienie’’ wypchnie wszystkie myśli z twojej głowy. Zamknij oczy, żeby bardziej skoncentrować się na rozluźnianiu się i oddychaniu. 7. Kontynuując rozluźnianie się, wsłuchuj się w słowa: Wdech…. Rozluźnij się… Wdech…. Rozluźnij się… Wdech…. Rozluźnij się… Wdech…. Rozluźnij się… Wdech…. Rozluźnij się… 8. Jeśli masz więcej czasu, powtórz to ćwiczenie po około piętnastu minutach.

152 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Po około tygodniu ćwiczeń kontrolowanego rozluźniania się poczujesz ich efekty. Znajdź czas, aby powtarzać je codziennie. Alternatywą dla nich jest ćwiczenie polegające na liczeniu oddechów. Ważne jest, aby znaleźć w sobie dyscyplinę do codziennych ćwiczeń rozluźniających. Fraza ,,Wdech… Rozluźnij się…’’ przyda ci się w sytuacjach prowokujących twoją złość. Powtarzając ją sobie wtedy, staraj się rozluźniać wszelkie napięcia w mięśniach swego ciała. Ćwiczenie liczenia oddechów Jeśli spodobały wam się ćwiczenia kontrolowanego rozluźniania się, być może będziecie chcieli wejść na wyższy poziom technik relaksacyjnych. Opisane poniżej ćwiczenia od stuleci były częścią wschodnich praktyk duchowych. Nie są one niezbędne w procesie nauki kontroli złości prezentowanym w tej książce, ale stanowią cenny dodatek. Oto opis tradycyjnej techniki medytacyjnej połączonej z liczeniem oddechów. 1. Usiądź albo połóż się w wygodnej pozycji na plecach. Weź kilka głębokich oddechów. Zamknij oczy albo patrz w jedno miejsce w odległości około półtora metra przed sobą.

153 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

2. Oddychaj brzuchem głęboko, ale spokojnie. Skup uwagę na poszczególnych częściach oddechu: wdechu, punkcie zwrotnym (czas, kiedy kończy się wdech i zaczyna wydech), wydechu, pauzie (czas między wydechem a kolejnym wdechem), kolejnym punkcie zwrotnym (czas, kiedy zaczyna się następny wdech) – i tak dalej. Zwróć szczególną uwagę na pauzę. Co czujesz w swoim ciele, kiedy robisz przerwę między oddechami? 3. Przy wydechu powiedz w myśli: ,,jeden’’. Następny wydech policz jako ,,dwa”, kolejny jako ,,trzy’’ i jeszcze następny jako ,,cztery’’. Potem znowu zacznij od ,,jednego’’. Jeśli się zgubisz przy liczeniu, wróć do ,,jeden’’. 4. Jeśli twoje myśli uciekną gdzieś od oddechów – wróć spokojnie do ich liczenia, zaczynając od ,,jeden’’. Myśli zawsze będą błądzić – to nieuniknione. Istotą medytacji jest zauważenie tego i zawrócenie ich do punktu naszej koncentracji, czyli oddychania. 5. Jeśli jakieś szczególne uczucie w ciele przykuje twoją uwagę, na przykład swędzenie lub ból, poczekaj aż minie. Potem wróć do koncentracji na liczeniu oddechów.

154 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Rozpoznanie wczesnych oznak złości Przed każdym wybuchem złości można wyczuć pewne fizyczne sygnały ostrzegające. Przypomnij sobie ostatni raz, kiedy czułaś (czułeś) złość: zamknij oczy i spróbuj doświadczyć tej sekwencji wypadków raz jeszcze. Zwróć szczególną uwagę na to, co działo się w twoim ciele. Podobnie jak wszystkie silne emocje, złość powoduje pewne fizjologiczne pobudzenie, które daje się odczuć w ciele. Oto kilka z takich wczesnych oznak nadciągającej złości. • Przyspieszone bicie serca • Mocniejsze uderzenia serca • Ciężki oddech • Szybki oddech • Krótki oddech • Uderzenie gorąca • Zaczerwieniona skóra • Pocenie się • Motyle w brzuchu • Poczucie napięcia w piersi lub brzuchu • Napięte mięśnie szyi, ramion, rąk i pięści • Zaciśnięte szczęki • Zwężone oczy • Światło wydaje się jaśniejsze lub przygaszone

155 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

• Widzenie tunelowe23 • Głosy wydają się głośniejsze lub bardziej oddalone • Zawroty głowy Kiedy następnym razem znów poczujesz złość, postaraj się zauważyć, które z wymienionych symptomów występują u ciebie. Będą one twoimi znakami ostrzegawczymi. Jak tylko je dostrzeżesz, rozpocznij ćwiczenia oddechowe lub praktykę kontrolowanego rozluźnienia, żeby zapobiec wybuchowi złości. Senan był malarzem i bardzo troszczył się o swoje drogie pędzle. Pewnego razu ocknął się z popołudniowej drzemki i zobaczył, jak jego czteroletni syn nurza jego ulubiony pędzel w soku pomarańczowym, bawiąc się w malowanie. Kiedy zobaczył, jak syn rzuca lepki pędzel na brudną podłogę, poczuł ścisk w brzuchu i uderzenie gorąca na twarzy. To były pierwsze oznaki nadciągającej złości. One kazały mu natychmiast odwrócić się, wziąć głęboki oddech i powiedzieć sobie: ,,Wdech… Rozluźnij się…’’ ‒ wszystko to jeszcze przed wypowiedzeniem jakichkolwiek słów do syna. Dostrzeżenie pierwszych symptomów złości uchroniło Senana od wybuchu złości. Dzięki temu był w stanie Widzenie tunelowe ‒ zmniejszenie rzeczywistego pola widzenia polegające na tym, że nie dostrzegamy tła i wielu elementów otoczenia, skupiając się jedynie na jego części (przyp. tłum). 23

156 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

spokojnie odebrać synowi ulubiony pędzel i dać mu inny, mówiąc łagodnie: ,,Proszę, ten pędzel jest dla dzieci. Możesz go sobie zatrzymać’’.

Rodzicielski time-out Ta procedura pozwoli ci odnaleźć się w sytuacjach wywołujących twoją złość. Kiedy zauważysz pierwsze jej oznaki, poczyń następujące kroki. 1. Powiedz sobie w myśli stanowczo mniej więcej coś takiego: ,,Spokojnie, rozluźnij się. Dasz sobie radę. Zachowaj spokój’’. Zdania te możesz ubrać w słowa, które będą dla ciebie bardziej odpowiednie. Próbuj różnych sformułowań, aż odnajdziesz formułę, która będzie najbardziej skuteczna w przywoływaniu cię do porządku. Oto przykłady możliwych zdań. Tylko bez złości i krzyku! Stop! Przemyśl to. Zachowaj spokój! Bądź rozsądny! Czas się uspokoić. 2. Całą uwagę skieruj teraz na swój oddech. Kontroluj rozluźnianie ciała przez powtarzanie sobie: ,,Wdech… Rozluźnij się…’’. Rób długie, powolne wdechy przez nos. Wydychaj powietrze ustami, dokładnie tak jak

157 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

w ćwiczeniu głębokiego oddechu. Nie musisz kłaść się na podłodze, ale możesz położyć dłoń na brzuchu ‒ to pomoże ci oddychać głęboko i naturalnie. 3. Jeśli jest to możliwe, odwróć się plecami do irytującej cię sceny. Nie patrz na córkę skaczącą po nowej kanapie. Odwróć się na chwilę plecami do syna, który odmawia wyłączenia gry wideo. Sam akt odwrócenia się stworzy dystans między tobą i dzieckiem. To krótki rodzicielski time-out, który pozwoli ci zyskać odrobinę spokoju. 4. Jeśli czujesz, że wszystko się w tobie gotuje, nie jest złym pomysłem przedłużenie tej przerwy i na przykład opuszczenie na parę minut pokoju, żeby się uspokoić, spojrzeć na zdarzenie z innej perspektywy i wymyślić konstruktywną odpowiedź. Ta prosta procedura pozwala osiągnąć trzy rzeczy. • Zatrzymać myśli-zapalniki, które w zwykłych okolicznościach wywołałyby wybuch złości, i skupić uwagę na procesie rozluźniania się. • Zatrzymać reakcję stresową przez spowolnienie i pogłębienie oddechu. Nie można wpaść we wściekłość, kiedy oddycha się powoli i głęboko ‒ jest to fizycznie niemożliwe.

158 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

• Zyskać na czasie, który jest potrzebny, by wymyślić dobrą odpowiedź na zachowanie dziecka. Jest taka stara dobra rada, by w chwilach złości policzyć do dziesięciu ‒ to naprawdę potrafi zdziałać cuda.

Jakie są rzeczywiste potrzeby twojego dziecka? Zamiast stale ulegać złości i angażować w te same konflikty z dzieckiem, lepiej zastanów się, jakie rzeczywiste potrzeby dochodzą do głosu w jego zachowaniu. Dobrym momentem na taką refleksję jest chwila, kiedy mówisz sobie: ,,Spokojnie, tylko bez złości’’ i starasz się zablokować myśli zapalające złość. Czy nieco niegrzeczny sposób wyrażania się twojego syna nie jest przypadkiem wyrazem potrzeby zwrócenia na siebie uwagi? Czy sposób, w jaki stara się coś od ciebie uzyskać, nie wynika z niezdolności do poproszenia cię o to wprost? Może nie wie, na co może liczyć, będąc z tobą w sklepie, i po prostu sprawdza twoje granice? Czy jesteś w stanie rozpoznać takie potrzeby swojego dziecka, których nawet ono samo sobie nie uświadamia? Na przykład, że twoja córka jest zmęczona albo głodna i dlatego ciągle marudzi i trzyma się twojej nogi? A może chce ci coś powiedzieć, odmawiając położenia się wie-

159 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

czorem do łóżka? Może, na przykład, boi się ciemności i trzeba jej zostawić zapaloną lampkę nocną? Albo potrzebuje przytulenia i bajki na dobranoc, żeby zapomnieć o wydarzeniach całego dnia i spokojnie zasnąć? Odkrycie potrzeb dziecka często wymaga postawienia się na jego miejscu. Spróbuj wyobrazić sobie, jak to jest być cztero- lub pięciolatkiem. Jak to jest być małym i słabym, nie umieć komunikować swoich myśli i potrzeb, nie znać nawet wielu potrzebnych do tego słów i nie rozumieć wielu społecznych konwencji, które dorośli traktują jako oczywiste. Pomyśl, jak to jest być całkowicie zależnym od dużych i tajemniczych dorosłych. Jeśli domyślisz się, czego naprawdę potrzebuje twoje dziecko, postaraj mu się to dać – i obserwuj, co się stanie. Gdy okaże się, że miałaś (miałeś) rację, spełnisz jego potrzebę i zakończysz konflikt. Jeśli się pomylisz, najwyżej będziesz musiała (musiał) spróbować jeszcze raz. W ten sposób nic nie tracisz, a tylko zyskujesz: w najgorszym wypadku zyskasz jedynie odwrócenie uwagi od wybuchowej sytuacji i unikniesz złości. Żeby pomóc ci w identyfikacji potrzeb twojego dziecka, przedstawiamy listę różnych możliwości. Przypomnij sobie kilka ostatnich epizodów złości w twojej rodzinie i zastanów się, jakie potrzeby dziecka mogły grać rolę w danej sytuacji – i które można było zaspokoić, zamiast wybuchać złością.

160 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

• Głód • Pragnienie • Potrzeba odpoczynku • Potrzeba czasu na uspokojenie się • Potrzeba bezpieczeństwa • Potrzeba uwagi • Chęć otrzymania czułości i buziaków • Pragnienie pochwały • Potrzeba odwrócenia uwagi, zrobienia czegoś nowego • Poczucie bezradności i potrzeba pomocy • Chęć bycia wysłuchanym • Pragnienie wolności, autonomii lub władzy • Potrzeba jasnych reguł i granic • Potrzeba konsekwencji w życiu rodzinnym • Potrzeba pobudzenia i aktywności

Okoliczności specjalne: czego nie robić? Nie ma najmniejszych wątpliwości, że picie alkoholu i zażywanie narkotyków zwiększa podatność na złość i pogarsza problem. Wystarczy jeden lub dwa kieliszki, żeby przeciętna osoba stała się ponadprzeciętnie nerwowa względem dzieci. Nawet jeżeli jesteś osobą, którą alkohol wprawia w dobry nastrój i lepiej nastawia do dzieci, to jednak osłabia twoje hamulce i zmniejsza zdolność oceny sy-

161 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

tuacji. Gdy pojawi się jakiś problem z dzieckiem, będziesz bardziej skłonna (skłonny) do wybuchów złości i popełniania błędów. Złe samopoczucie spowodowane piciem alkoholu lub po spożyciu narkotyków również uczyni cię bardziej nerwowym i podatnym na wybuchy złości.

Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

8. ZMIANA SPOSOBU KOMUNIKOWANIA SIĘ Z DZIECKIEM W tym rozdziale pokazujemy, jak zastąpić komunikację zbudowaną na złości komunikacją asertywną. Ta pierwsza bywa zazwyczaj nieskuteczna. Na chwilę skupiasz na sobie uwagę dziecka, ale tak naprawdę nic się nie zmienia. Stare problemy wkrótce pojawią się na nowo.

Dlaczego złość jest nieskuteczna? Twoim celem jako rodzica jest wychowanie dziecka na dojrzałego i odpowiedzialnego człowieka. Znaczy to, że musi się ono nauczyć samodzielnego podejmowania decyzji dotyczących swojego zachowania i brania za nie odpowiedzialności. Musisz wiedzieć, że twoja złość mu w tym nie pomoże. Wręcz przeciwnie, będzie utrudniała tę naukę.

163 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

• Złość rodzica ‒ zarówno wyrażona krzykiem jak i klapsem ‒ sama w sobie jest dla dziecka karą. A kary nie uczą dziecka odpowiedzialności. Wszystko, czego się w ten sposób nauczy, to ukrywanie swoich uczynków. Owszem, jeśli nakrzyczysz na dziecko przyłapane na podkradaniu ciastek z szafki, to możliwe, że dojdzie do wniosku, iż najlepszym sposobem uniknięcia awantury jest niepodkradanie ciastek. Pewne jest jednak raczej co innego: przede wszystkim stwierdzi, że uniknie awantury, jeśli następnym razem nie zostanie przyłapane. • Twoja złość wywołuje w dziecku strach. Wie ono, że jesteś większa (większy) i silniejsza (silniejszy) od niego i możesz sprawić mu ból. Gdy się złościsz, podnosisz głos i wydajesz się nie panować nad sobą ‒ przez co wydajesz mu się jeszcze bardziej przerażająca (przerażający). Nikt nie jest w stanie nauczyć się czegokolwiek, kiedy jest przerażony. • Twoja złość często wywołuje złość u dziecka ‒ a do tego chęć odwetu. Jeśli ma ono nauczyć się odpowiedzialności za swoje czyny, musi zrozumieć przyczynę, dlaczego to, co zrobiło, nie jest akceptowane. Ale gdy zostało opanowane przez złość lub pragnienie zemsty, nie potrafi nauczyć się niczego na temat odpowiedzialności. Ów fakt, że złość wywołuje złość,

164 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

prowadzi w wielu rodzinach do spirali wzajemnego karania się i odwetu. Lecz jeśli złość nie jest dobrą odpowiedzią na niepożądane zachowanie dziecka ‒ to co nią jest?

Asertywna komunikacja z dzieckiem Twoje dziecko nie zawsze będzie robiło to, czego chcesz. Szansa, że tak się stanie, jest jeszcze mniejsza, kiedy nie będzie wiedziało, czego chcesz. Większość dzieci pragnie, aby ich rodzice byli zadowoleni i szczęśliwi. Dlatego jeśli dokładnie wiedzą, czego rodzice chcą, będą bardziej skłonne do współdziałania. Celem asertywnej komunikacji z dzieckiem jest właśnie dostarczenie dziecku jasnej, szczegółowej informacji na temat twoich oczekiwań. Składają się na nie trzy elementy. • Uświadomienie sobie swoich odczuć związanych z zachowaniem dziecka. • Zrozumienie, dlaczego zachowanie to wywołuje takie odczucia. • Zrozumienie, co chce się zmienić w zachowaniu dziecka.

165 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Rozpoznawanie własnych odczuć Pierwszym krokiem w asertywnej komunikacji jest świadomość własnych odczuć wywołanych zachowaniem dziecka ‒ oczywiście, odczuć wykraczających poza samą złość. Kiedy Emilia wyrwała swoją rękę z uścisku taty w czasie przechodzenia przez jezdnię, jej ojciec poczuł przerażenie. Gdy Rysio dostał napadu szału w supermarkecie, jego matka poczuła się bezradna i skrępowana. A gdy Kasia zostawiła po sobie w kuchni wielki bałagan, jej matka odczuła przypływ frustracji. W wolnych liniach poniżej opisz trzy incydenty związane z twoim dzieckiem, kiedy nie zachowywało się tak, jakbyś chciała (chciał), oraz swoje odczucia z tym związane. Jeśli masz problem z nazwaniem poszczególnych uczuć, możesz odwołać się do następujących słów: zatroskanie, niepokój, poczucie zagrożenia, obawa, strach, przerażenie, zawstydzenie, smutek, irytacja, zakłopotanie, frustracja, brak uznania, rozczarowanie, bezradność, zdenerwowanie, zniechęcenie, uraza, napięcie.

166 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Co czuję? Sytuacja 1 Co czuję?

Sytuacja 2 Co czuję?

Sytuacja 3 Co czuję? Zrozumienie swoich odczuć Następnym krokiem w asertywnej komunikacji z dzieckiem jest zrozumienie, dlaczego jego zachowanie dotyka nas w taki a nie inny sposób. Dlaczego czujemy niepokój, rozczarowanie, obawę albo strach? Ojciec Emilii był przerażony, ponieważ wyobraził sobie, że jego córkę może potrącić samochód. Matka Rysia poczuła wstyd, bo pomyślała, że jego zachowanie w sklepie źle świadczy o niej jako rodzi-

167 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

cu, co inni klienci mogą oceniać negatywnie. A poczucie bezradności wzięło się z przekonania, że jej umiejętności wychowawcze nie sprawdzają się w takiej sytuacji. Natomiast matka Kasi doznała przypływu frustracji z powodu bałaganu w kuchni, ponieważ była już bardzo zmęczona, a teraz stanęła jeszcze przed perspektywą dodatkowego sprzątania przed kolacją. Wróć do trzech sytuacji, które opisałaś (opisałeś) powyżej, i spróbuj podać krótkie wyjaśnienie swojej reakcji na zachowanie dziecka. Dlaczego czułaś (czułeś) to, co czułaś (czułeś)? Dlaczego to czuję? Sytuacja 1 Sytuacja 2 Sytuacja 3 Określenie swoich oczekiwań Trzecim krokiem w asertywnej komunikacji jest określenie, czego oczekujesz od dziecka w konkretnej sytuacji. Trzeba wyrażać się tak jasno i konkretnie, jak to tylko możliwe. Zdanie: ,,Chcę, żebyś robił to, o co cię zawsze proszę’’ jest zbyt niejasne, żeby mogło mieć jakąś wartość dla dziecka. Nawet polecenie: ,,Chcę, żebyś posprzątał pokój’’ nie spełnia tego kryterium. Zamiast tego należało-

168 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

by powiedzieć: ,,Chcę, żebyś podniósł wszystkie ubrania z podłogi i powkładał je do szafek, a brudne rzeczy wrzucił do kosza na pranie. Naczynia zanieś do kuchni, a zabawki i książki poukładaj na półkach’’. Im konkretniej się wyrazisz, tym mniej miejsca zostawisz na nieporozumienia. Ojciec Emilii mógł powiedzieć do córki: ,,Chcę, żebyś trzymała mnie za rękę cały czas na przejściu przez jezdnię’’. Matka Rysia mogła wyrazić się następująco: ,,Chciałabym, żebyś zamiast wrzeszczeć, po prostu powiedział mi, jak bardzo czujesz się rozczarowany, kiedy nie kupuję ci cukierków’’. A matka Kasi: ,,Jeśli robisz sobie coś do jedzenia, to chcę, żebyś potem odstawiła jedzenie do lodówki, a brudne naczynia wstawiła do zmywarki. I, proszę, wytrzyj gąbką blat’’. W wolnych liniach poniżej wpisz zdania, które opisują dokładnie to, czego oczekujesz od swojego dziecka w trzech opisanych przez ciebie sytuacjach. Zdania te powinny być możliwie jasne i konkretne. Czego chcę? Sytuacja 1 Sytuacja 2 Sytuacja 3

169 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Budowanie asertywnych wypowiedzi Gdy złożymy w całość trzy elementy: twoje odczucia, ich uzasadnienie oraz jasne oczekiwania wobec dziecka ‒ otrzymamy komunikat, który daje dziecku pełną informację potrzebną do zmiany swojego zachowania. Oczywiście, należy pamiętać, że dzieci nie zawsze zachowują się tak, jakbyśmy tego chcieli. Wszystko, co możemy zrobić, to dać im jasny komunikat: czego od nich oczekujemy. Oto ogólna formuła wypowiedzi, którą nazywamy asertywnym komunikatem. Kiedy ty robisz… (opis zachowania dziecka), ja czuję… (opis twoich odczuć), ponieważ… (uzasadnienie). Chcę, żebyś… (twoje oczekiwania). Zauważ, że skuteczność takiego komunikatu zależy od tego, iż nie zawiera on krytyki wobec dziecka. Przekaz ,,Jesteś zły (lub zła)’’, typowy dla rodzicielskich wybuchów złości, zostaje tu zastąpiony przez jasne stwierdzenie dotyczące twoich uczuć i oczekiwań. Asertywna wypowiedź ojca Emilii mogłaby brzmieć następująco: ,,Kiedy wyrywasz mi się na środku ulicy, boję się, że może cię potrącić samochód. Dlatego chcę, żebyś cały czas trzymała mnie za rękę’’.

170 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Matka Rysia mogłaby powiedzieć: ,,Zawstydza mnie, kiedy wpadasz w szał, dlatego że nie kupiłam ci cukierków w sklepie. Boję się, że ludzie pomyślą, że nie nauczyłam mojego syna, jak należy zachowywać się w miejscu publicznym. Wolałabym, żebyś w słowach wyrażał swoje rozczarowanie’’. A komunikat matki Kasi mógłby brzmieć: ,,Gdy zostawiasz nieporządek w kuchni, czuję frustrację, bo muszę to wszystko posprzątać zanim wezmę się za kolację. Chciałabym, żebyś po zrobieniu jedzenia odstawiła jedzenie do lodówki, brudne naczynia wstawiła do zmywarki, a blat wytarła gąbką’’. W wolnych liniach poniżej wpisz asertywny komunikat, jaki mogłabyś (mógłbyś) przekazać dziecku w trzech wybranych przez ciebie powyżej sytuacjach konfliktowych. Sytuacja 1 Sytuacja 2 Sytuacja 3 Taka wypowiedź nie zawsze musi zawierać wszystkie wymienione trzy elementy, zwłaszcza jeśli dana sytuacja ma miejsce nie pierwszy raz. Gdy przekażesz dziecku całą informację za pierwszym razem ‒ co czujesz, dlaczego to czujesz i czego od niego oczekujesz ‒ później wystarczy

171 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

mu wersja skrócona. Ojciec Emilii mógłby, na przykład, przypomnieć jej przed wejściem na pasy o konieczności trzymania go za rękę jednym słowem: ,,Ręka, Emilio!’’. Matka Rysia mogłaby powiedzieć: ,,Rysiu, wyraź to w słowach’’, a matka Kasi: ,,Kasiu, kuchnia!’’.

Ćwiczenie asertywnej komunikacji z dzieckiem Przyjrzyj się następującym sytuacjom i zastanów się, jak mógłby brzmieć adekwatny komunikat przekazujący dziecku oczekiwania rodzica. Na końcu podajemy przykłady takich komunikatów. 1. Dziewięcioletni Andrzej przynosi ze szkoły uwagę w dzienniczku od nauczyciela, że nie dostarczył pracy domowej w wymaganym terminie. Andrzej twierdzi, że ją zgubił. Wcześniej spędziłeś z nim wiele godzin nad tą pracą, ponieważ zależało ci, żeby została skończona na czas.

2. Pięcioletnia Magda potrafi znakomicie bawić się sama i wydaje się tym całkowicie pochłonięta, dopóki nie zaczniesz rozmawiać przez telefon. Wtedy od razu ła-

172 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

pie cię za łokieć, ma mnóstwo pytań i koniecznie musi z tobą porozmawiać.

3. Ben, który skończył rok, lubi ,,bawić się’’ ze swą czteroletnią siostrą Halinką. Burzy wtedy jej zamki z klocków i niszczy ułożone puzzle. Odpowiedzią Halinki jest zazwyczaj atak fizyczny, co kończy się płaczem Bena i klapsem dla córki. Tym razem jednak chcesz spróbować innego rozwiązania.

4. Ośmioletni Tomek zna tysiąc sposobów na przeciąganie czasu zasypiania. W końcu udaje ci się położyć go w łóżku. Wracasz do swojego pokoju, żeby dokończyć ważny projekt, który przyniosłeś z pracy. Nagle pojawia się Tomek: przypomniał sobie, że musi powiedzieć ci coś ważnego.

173 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Przykładowe odpowiedzi 1. Andrzeju, kiedy poświęcam kilka godzin na pomoc przy twojej pracy szkolnej, a ty ją potem gubisz, to czuję, że cały mój wysiłek został zlekceważony. Chciałbym, żebyś bardziej dbał o swoje rzeczy szkolne. A teraz proszę cię, poszukaj dokładnie tej zgubionej pracy. 2. (Przepraszając na chwilę swojego rozmówcę) Magdo, jestem naprawdę zniecierpliwiony, kiedy przerywasz mi rozmowę przez telefon. Nie mogę jednocześnie słuchać ciebie i kolegi. Nie słyszę wtedy ani ciebie, ani jego. Dlatego chciałbym, żebyś zaczekała ze wszystkimi sprawami, jakie masz do mnie, dopóki nie skończę rozmawiać, chyba że chodzi o coś naprawdę bardzo pilnego. 3. Halinko, jestem naprawdę rozczarowany i zły, kiedy bijesz Bena, ponieważ to jeszcze małe dziecko, które nie psuje ci zabawy specjalnie. Boję się, że możesz mu zrobić krzywdę. Jeśli nie chcesz, żeby Ben przewracał twoje zabawki, to zawołaj mnie, a ja go zabiorę. Nie chcę, żebyś go biła. 4. Tomku, denerwuje mnie, że wstajesz z łóżka o tej porze, bo znaczy to, że będę musiał dłużej siedzieć

174 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

w nocy nad swoją pracą, a jutro rano będę zmęczony. Jeśli następnym razem przypomnisz sobie, że masz mi coś ważnego do powiedzenia, to chcę, żebyś zapisał to sobie na kartce i powiedział mi o tym rano.

Wybory i ich konsekwencje Czasami można uniknąć kłótni z dzieckiem, kiedy da mu się pewien wybór. Jeśli zależy nam, żeby dziecko coś zrobiło, można pozwolić mu zdecydować, kiedy, jak i z kim to zrobi. Jeśli, na przykład, chcesz, żeby córka wzięła kąpiel, zapytaj ją, czy woli wykąpać się przed bajką czy po bajce, z bąbelkami czy bez bąbelków, albo czy chce to zrobić z mamą czy z tatą. Nie pytaj jednak nigdy, czy chce się kąpać – chyba że rzeczywiście dopuszczasz taki wybór. Pozwól dziecku decydować tylko w tych kwestiach, w których rzeczywiście akceptujesz jego decyzje. Dawanie możliwości wyboru pomoże mu uświadomić sobie zdolność podejmowania decyzji ‒ oraz fakt, że są one przez ciebie respektowane. Ogólnie rzecz biorąc, jeśli powiedzieliście dziecku, że na czymś wam zależy, ma ono zawsze wybór: spełnić wasze oczekiwanie lub nie. Jeśli wybierze to drugie, dobrze jest, aby doświadczyło pewnych tego konsekwencji. W końcu gdy spełnia waszą prośbę, także spotykają je pewne konsekwencje ‒ przede wszystkim wasze uznanie i wdzięczność.

175 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Tak więc dla rozwoju dziecka równie istotna jest nauka podejmowania decyzji, jak i zdolność uświadamiania sobie ich konsekwencji oraz brania odpowiedzialności za nie. Do ciebie należy określenie konsekwencji płynących z niepożądanego zachowania twojego dziecka. Należy tutaj wziąć pod uwagę trzy ważne aspekty. • Konsekwencje muszą być blisko związane z zachowaniem dziecka. • Kiedy raz je ustalisz, musisz się ich trzymać. • Musisz przedstawić je dziecku w sposób spokojny, bez pretensji i złości. Aby dziecko mogło zrozumieć konsekwencje swojego zachowania, te dwie rzeczy muszą być ze sobą blisko związane. Załóżmy, że twoja dwuletnia córka bawi się mlekiem i rozlewa je na podłogę. Możesz, na przykład, wysłać ją do pokoju, żeby tam sama się pobawiła. Ale możesz też przypilnować, żeby posprzątała rozlane mleko. To pierwsze będzie działało jak kara i może obudzić w niej złość lub urazę. Co gorsza, nie wyciągnie z tego żadnej nauki. W drugim wypadku masz szansę zaszczepić w niej świadomość, że jeśli coś się rozleje, trzeba to potem posprzątać. Ułatwi jej to stopniowe zbudowanie poczucia odpowiedzialności.

176 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

W relacji zachowania dziecka do jego konsekwencji ważne są także proporcje: małe przewinienia powinny mieć małe konsekwencje. Gdy córka rozleje mleko, nie jest dobrze skazywać ją na samotne jedzenie posiłków w kuchni przez miesiąc. A kiedy pomaże wszystkie ściany w domu, nie wystarczy odebrać jej flamastry na godzinę. Jeśli proporcje między złym zachowaniem i jego konsekwencjami zostaną zachwiane, twoje dziecko nie będzie potrafiło wyciągnąć z nich właściwej nauki. Ważny jest także wiek dziecka: czego można od niego rozsądnie oczekiwać w danym czasie i jakie konsekwencje można wiązać z jego zachowaniem. Dwulatek nie posprząta rozlanego mleka tak dobrze jak pięciolatek. Jeśli ostrzeżesz dziecko, że jakieś jego zachowanie pociągnie za sobą określone konsekwencje, niezwykle ważne jest, aby dotrzymać słowa. Nie gróź synowi, że odwołasz jego przyjęcie urodzinowe, jeśli nie masz zamiaru tego zrobić. Nie mów mu, że nie pójdziecie na wycieczkę, jeśli chcesz na nią pójść. Jeśli będziesz lekceważył swoje własne słowa, dziecko nauczy się, że są niewiele warte. Wyciągnie z tego wniosek, że nie można ci ufać. Nie da się też przecenić wagi spokoju i opanowania w zawiadywaniu konsekwencjami. Jak mówiliśmy wcześniej, złość jest immanentną karą dla dziecka i zakłóca jego zdolność nauki odpowiedzialności. Rodzic powinien traktować siebie

177 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

jak neutralną osobę realizującą konsekwencje wyborów podejmowanych przez dziecko. Twoje dziecko ma wybór, zdecydowało się na coś, a oto tego konsekwencje ‒ to wszystko. Żadnej złości, żadnego potępienia, żadnych pretensji. Pamiętacie Emilię, której ojciec przestraszył się, gdy wyrwała się z jego ręki na jezdni? Powiedziawszy jej, że chce trzymać ją za rękę przez całą drogę przez jezdnię, mógłby jeszcze dodać: ,,Przejdziemy razem, jeśli będziesz trzymać mnie za rękę. Ale jeśli mnie puścisz, będę musiał chwycić cię i przenieść’’. Mama Rysia, który urządził awanturę w sklepie, mogłaby w następujący sposób zarysować mu konsekwencje jego postępowania: ,,Jeśli będziesz wściekał się w sklepie, zawiozę cię do domu i następnym razem sama zrobię zakupy. Jeśli jednak będziesz z jakiegoś powodu niezadowolony i powiesz mi o tym, chętnie cię wysłucham’’. Z kolei matka Kasi mogłaby ująć sprawę następująco: ,,Jeśli zostawisz bałagan w kuchni, nie będę w stanie zrobić ci kolacji. Będziesz musiała sama coś sobie przygotować’’. Wszystkie te komunikaty dotyczące konsekwencji muszą, oczywiście, wpierw zostać poprzedzone jasnym komunikatem na temat naszych odczuć i oczekiwań wobec dziecka. Zawsze najpierw powinno dowiedzieć się, czego od niego chcemy. A dopiero potem ewentualnie, jakie będą konsekwencje niedostosowania się do naszych życzeń.

178 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Komunikacja rozwiązująca problemy Kiedy ma miejsce jakiś problem dotyczący zachowania dziecka i asertywny komunikat ‒ jasno określający twoje oczekiwania ‒ nie spełnia swojego zadania, możesz spróbować zaangażować dziecko w rozwiązanie problemu. Niewykluczone, że poda ci zaskakujące wytłumaczenie swojego postępowania, a nawet podsunie pomysł, jak mógłbyś je zmienić. Żeby tak się stało, trzeba jednak usiąść z dzieckiem i wysłuchać tego, co ma do powiedzenia ‒ z szacunkiem i uwagą. Wspólne rozwiązywanie problemu z dzieckiem możemy podzielić na sześć etapów. • Porozmawiaj z nim na temat jego uczuć i potrzeb. Ten krok jest bardzo ważny. Nie zakładaj, że wiesz, co dziecko czuje. Spytaj o wyjaśnienie, jeśli czegoś nie rozumiesz: ,,Nie jestem pewna (pewien), czy rozumiem, dlaczego to dla ciebie takie ważne’’. Albo: ,,Powiedz mi dokładnie, czego oczekujesz w takiej sytuacji’’; ,,Co właściwie wtedy czujesz?’’. Jeśli twoje dziecko nie uwierzy, że naprawdę zależy ci na poznaniu jego punktu widzenia, albo jeśli uzna twoją inicjatywę za działanie pozorne ‒ nic nie wskórasz. Może też okazać się, że problem, który cię martwi,

179 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

skrywa o wiele poważniejsze trudności ‒ do których dotrzesz tylko przez rozmowę z dzieckiem. • Pomów z nim o swoich uczuciach i potrzebach. Postaraj się nie rozwlekać tego tematu. Nie chodzi bowiem o to, by przekonać dziecko, że twój punkt widzenia jest najważniejszy, ale by uświadomić mu, że oboje macie uczucia i potrzeby ‒ i że są one równie ważne. • Zróbcie burzę mózgów na temat możliwych rozwiązań problemu. Pozwól dziecku wyjść z inicjatywą. Zachęcaj je do dzielenia się zarówno poważnymi, jak i mniej poważnymi pomysłami. Na tym etapie nie oceniaj ich, zapisuj wszystkie na kartce. • Wyeliminuj rozwiązania, które nie są akceptowalne przez obie strony. Przeczytajcie uważnie listę i wykreślcie te pomysły, które jedno z was uważa za nie do przyjęcia. Jeśli uważasz, że pomysł jest zły, wyraź to bez zbędnej krytyki. Nie mów: ,,To głupi pomysł’’. Możesz także wyjaśnić, dlaczego, według ciebie, jakieś rozwiązanie się nie sprawdzi. Jeśli na końcu okaże się, że wszystkie pomysły zostały odrzucone, masz dwie możliwości: rozważyć jeszcze raz niektóre z nich albo poszukać kolejnych rozwiązań. • Wybierz najlepsze rozwiązanie (lub kombinację rozwiązań). Jeśli na liście znajdują się pomy-

180 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

sły akceptowalne dla obu stron, zdecydujcie razem, który z nich chcecie wcielić w życie najpierw. • Ustalcie plan wdrażania i oceny wybranego pomysłu. Zdecydujcie, ile czasu dajecie sobie na sprawdzenie danego rozwiązania. Warto także ustalić plan awaryjny: co się stanie, jeśli plan nie zadziała. Plan awaryjny może oznaczać przejście do innego rozwiązania z listy albo określać konsekwencje ustalone przez ciebie lub w konsultacji z dzieckiem. Przykład Jedenastoletni Mikołaj często zapomina o karmieniu swojego psa. Jego matka jasno wyraziła swoje oczekiwania: ,,Mikołaju, gdy widzę twojego psa piszczącego z głodu nad pustą miską, czuję rozczarowanie, że nie troszczysz się o niego odpowiednio. Chcę, żebyś pamiętał o nakarmieniu go codziennie rano’’. Na te słowa Mikołaj zawsze reaguje przeprosinami i natychmiast wsypuje psu karmę do miski. Jednak problem wkrótce znowu się powtarza. Dlatego matka Mikołaja zdecydowała się rozwiązać go wspólnie. Pewnego wieczoru poprosiła syna, żeby usiadł z nią i porozmawiał.

181 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Krok 1. Rozmowa z dzieckiem na temat jego

uczuć i potrzeb.

Matka: Mikołaju, zauważyłam, że Goldie cztery razy w tym tygodniu nie dostała jedzenia na czas. Wiem, że ją kochasz i chcesz, żeby było jej z nami dobrze. Nie wydaje ci się, że jest z tym mały problem? Mikołaj: Nie bardzo. Zawsze wcześniej czy później dostaje jedzenie. Matka: Więc uważasz, że jeśli w końcu ma co jeść, to wszystko jest OK? Mikołaj: Tak. Krok 2. Rozmowa o twoich uczuciach i potrzebach. Matka: Cóż, ja jednak martwię się o Goldie. Często dostaje jedzenie tylko dlatego, że ci o tym przypominam. Czasem musi na nie czekać nawet kilka godzin. Nie lubię, kiedy jest głodna. Martwi mnie też, że gdybym ci nie przypominała o karmieniu, pewnie w ogóle nie dostałaby jeść. Krok 3. Burza mózgów. Matka: Co z tym zrobimy? Może wspólnie coś wymyślimy? Napiszmy na kartce nasze pomysły. Na razie nie decydujmy, czy są dobre, czy złe, po prostu zróbmy listę.

182 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Mikołaj (z uśmieszkiem): No dobrze… Na przykład, mogłabyś karmić ją za mnie. Matka (zapisując): OK, to jedno rozwiązanie. Mam także inne: żebyśmy znaleźli dom dla Goldie, w którym ktoś się o nią lepiej zatroszczy. Mikołaj: O nie! Może moglibyśmy, na przykład, kupić jej dużą miskę i napełniać ją raz na tydzień? Matka: Albo moglibyśmy pomóc trochę twojej pamięci: jeśli zapomnisz ją nakarmić, nie obejrzysz tego dnia telewizji. Mikołaj: Dobrze, mamo. A może mógłbym karmić ją po południu, a nie rano? Wtedy mam więcej czasu. Mógłbym też wyprowadzać ją na spacer. Krok 4. Eliminacja rozwiązań nie do zaakceptowania przez obie strony. Matka: Jeśli nie ma więcej pomysłów, spróbujmy wybrać najlepszy z tego, co mamy. Będę czytać nasze propozycje i przekreślać te, których jedno z nas nie chce. Pierwsza: żebym ja przejęła karmienie Goldie. Dla mnie nie jest to dobry pomysł. To nie mój pies i nie chcę brać na siebie odpowiedzialności za niego. (Skreśla ten punkt z listy). Następna: znajdziemy Goldie inny dom. Mikołaj: Nie, nie ma mowy!

183 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Matka: OK. Teraz duża miska napełniana raz w tygodniu. Wiesz co, nie sądzę, żebyś był zadowolony, gdybym postawiła ci dużą miskę płatków owsianych na stole na cały tydzień. Mikołaj: Racja. Skreśl to. Matka: Jeśli zapomnisz ją nakarmić, nie obejrzysz telewizji. Mikołaj: Pewnie tobie by się to spodobało, ale ja wolę mój następny pomysł. Matka: Że karmisz ją po południu, kiedy wrócisz ze szkoły? OK, zatem mamy dwa rozwiązania. Krok 5. Wybór najlepszego rozwiązania. Matka: To co, które będzie najlepsze? Mikołaj: Wolę spróbować mojego pomysłu. Będę karmił ją po powrocie ze szkoły. Krok 6. Plan wdrażania i oceny wybranego rozwiązania. Matka: Dla mnie jest to OK. Kiedy zaczynamy? Jak ocenimy, czy to rozwiązanie się sprawdza? Mikołaj: Jutro zacznę. Jeśli nie nakarmię jej przed twoim powrotem do domu, nie będę oglądał telewizji. (Plan awaryjny). Spróbujmy przez tydzień, a potem zobaczymy, czy to działa.

184 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Matka: Świetnie. Naprawdę cieszę się, że chciałeś rozwiązać ten problem ze mną. Wiem, jak bardzo kochasz Goldie. Podstawą skutecznego rodzicielstwa jest szacunek dla dziecka. Każda próba rozwiązania problemu, która daje twojemu dziecku do zrozumienia, że respektujesz jego uczucia i potrzeby, wzmacnia wasze wzajemne relacje.

Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

9. TWÓJ PLAN KONTROLI ZŁOŚCI W tym rozdziale podajemy schemat postępowania w sytuacjach, które zwykły wywoływać w tobie złość. Znajdziesz tu wszystkie techniki radzenia sobie ze złością, które omawialiśmy do tej pory, ułożone w plan działania gotowy do wdrożenia, kiedy staniesz w obliczu kolejnej trudnej sytuacji. Przykładowy Plan kontroli złości Janka, sześcioletnia córka Sylwii, jest strasznym śpiochem. Trudno wyciągnąć ją z łóżka rano. Kiedy już wstanie, zamiast jeść śniadanie, siada przed telewizorem, dlatego regularnie spóźnia się do szkoły. Między córką i matką przynajmniej raz w tygodniu wybucha rano z tego powodu wielka kłótnia. Sylwia potrzebuje planu radzenia sobie z porannymi wybuchami złości. Sama nie jest rannym ptaszkiem, więc musi to być procedura, której przestrzega się automatycznie, a nie coś, co będzie wymyślać dopiero na poczekaniu. Oto plan dla niej.

186 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Problematyczna sytuacja Janka ociąga się ze wszystkim rano, nie chce się ubierać, nie chce jeść, spóźnia się do szkoły, wpada w szał, gdy próbuję ją pospieszać. Zmiana sposobu myślenia Myśli-zapalniki: ,,Jest leniwa, nieposłuszna, przeciwstawia mi się. Trudno to wytrzymać’’. Alternatywna interpretacja zachowania dziecka: Temperament: Jest bardzo wrażliwa na wszelkie zmiany. Każde przejście z jednego stanu w drugi dużo ją kosztuje. Zachowania typowe dla wieku: Potrzebuje wolności i autonomii. Potrzeby: Jest głodna, niski poziom cukru. Wzmocnienie: Neutralizacja myśli-zapalników : Poranki są dla Janki trudne. Na dokładkę jest wtedy głodna. Wiem, że nie chce sprawiać mi przykrości. Dam sobie z tym radę, muszę tylko znaleźć dobry sposób postępowania. Zmiana sposobu postępowania Wczesne oznaki złości: Uczucie gorąca, ból brzucha, zawrót głowy. Mobilizacja: ,,Spokojnie! Dam sobie radę’’.

187 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Kontrolowane rozluźnienie: ,,Wdech… Rozluźnij się…’’. Zaspokojenie potrzeb dziecka: Dać jej soku pomarańczowego. Bez żadnego komentarza. Nie prosić jej o nic, zanim nie nabierze nieco energii. Zmiana sposobu komunikowania się Komunikat asertywny : ,,Kiedy nie jesteś ubrana o 7.15 i najedzona o 7.30, zaczynam wpadać w panikę. Martwię się, że twój nauczyciel będzie znowu zirytowany, gdy się spóźnimy. A potem, oczywiście, i ja spóźnię się do pracy. Chcę, żebyś trzymała się planu: ubieranie się do 7.15 i jedzenie śniadania do 7.30’’. Możliwość wyboru: ,,Ubierz się sama albo ja coś ci wybiorę. Zjedz to, co ci przygotuję, albo dam ci bułkę do samochodu’’. Konsekwencje: ,,Wyjeżdżamy z domu o 7.45. Nieważne, czy jesteś ubrana tak, jak chcesz, i czy zjadłaś śniadanie’’. Możliwe rozwiązania alternatywne: Bułka rano w samochodzie zamiast śniadania. Spanie w czystej bieliźnie. Żadnej telewizji rano. Sylwia napisała swój plan w niedzielę. W poniedziałek obudziła Jankę o 7.00 rano. Poszła do kuchni zrobić sobie kawę i sok dla córki. Bez słowa wręczyła jej szklankę

188 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

z sokiem. Janka patrzyła na nią krzywo i coś mruczała pod nosem, ale Sylwia nie dała się sprowokować. Powtórzyła sobie w myśli: ,,Nie bierz tego do siebie. Każda zmiana to dla niej problem’’. Kiedy Janka wypiła sok, Sylwia poprosiła, aby się ubrała. Córka coś odburknęła i włączyła telewizor. Sylwia poczuła, że robi się jej gorąco i coś dzieje się w jej żołądku ‒ pierwsze oznaki wzbierającej złości. W myśli przypomniała sobie o rozluźnieniu: ,,Wdech… Rozluźnij się…’’. Opanowała złość na tyle, by móc spokojnym tonem powiedzieć do córki: ,,Możesz sama wybrać sobie ubranie. Jeśli nie będziesz ubrana do 7.15, sama coś ci wybiorę’’. Wyłączyła telewizor i wyszła do kuchni, żeby zrobić śniadanie. O 7.15 zajrzała do Janki, która była już ubrana, ale wciąż boso. Sylwia spróbowała asertywnej wypowiedzi: ,,Kiedy nie jesteś ubrana o 7.15 i najedzona o 7.30, zaczynam wpadać w panikę. Martwię się, że twój nauczyciel będzie zirytowany, gdy się spóźnimy, a ja potem znowu spóźnię się do pracy. Załóż szybko buty i przyjdź na śniadanie’’. Sylwia wyszła z pokoju, myśląc: ,,Nie bierz tego do siebie. Po prostu taka jest. Wszystkie dzieci tak się zachowują’’. O 7.30 Janka miała na nogach skarpety i zjadła dwie łyżki płatków. Sylwia powiedziała: ,,OK, widzę, że wolisz, żebym ja wybrała buty. I że wolisz zjeść w samochodzie. Chodźmy, musimy już wyjeżdżać’’.

189 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Janka była trochę zaskoczona, gdy matka wepchnęła ją do samochodu z czerwonymi butami i bułką szybko posmarowaną masłem orzechowym. Próbowała dyskutować, ale zrezygnowała ze zwykłych w takich sytuacjach krzyków. Po dwóch tygodniach plan Sylwii zamienił się w rutynowe działanie. Nie trzeba było uciekać się do innych sposobów rozwiązań. Plan działał dobrze, ponieważ Sylwia z góry ustaliła, co będzie po kolei myśleć, mówić i robić. Zwracała uwagę na wczesne znaki ostrzegające, dzięki czemu uniknęła wybuchów złości. Udało się jej także osłabić zwykłe myśli-zapalniki. Nie odpowiadała na prowokacyjne odzywki córki. Zamiast tego zrobiła sobie przerwę na kilka głębokich oddechów. Powtarzała w myśli, jakie rzeczywiste potrzeby córki stoją za jej zachowaniem. Sylwia dała córce to, czego ta naprawdę potrzebowała: chwilę spokoju rano na ubranie się przed telewizorem, sok pomarańczowy, który dodał jej energii i uczynił mniej nerwową, swobodę wyboru ubrania, jak najmniej pretensji i słów rozpraszających uwagę, jasne wybory i logiczne konsekwencje oraz stałą, nienegocjowalną porę wyjazdu do szkoły. Również ty możesz ułożyć swój plan kontroli złości. Korzystając z planu Sylwii jako schematu, napisz swoje rozwiązania sytuacji konfliktowych z twojego życia rodzinnego.

190 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

PODZIĘKOWANIA Chcielibyśmy wyrazić nasze podziękowania dr Joan Lidsker, która jest autorką wielu wywiadów badania pilotażowego; Jude McKay, Karen Halliburton i Christianowi Halliburtonowi, którzy dokonali analizy zapisanych wywiadów; dr. Jurgenowi Korbance i Michele Waters za nieocenioną pomoc w analizie statystycznej danych otrzymanych w badaniu; dr Adah Maurer, dyrektor End Violence Against the Next Generation, za dzielenie się jej bogatą wiedzą na temat najnowszych badań nad skutkami przemocy cielesnej; Leslie Tilley za wspaniałą pracę redakcyjną; naszym kolegom z Publisher Group West za ich entuzjastyczne zainteresowanie tą książką.

191 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

SPIS RZECZY 1. SKUTKI RODZICIELSKIEGO GNIEWU ......................................3 Wszyscy rodzice złoszczą się na dzieci ............................................4 Wpływ złości na rozwój dziecka .......................................................8 Wpływ złości przeżytej w dzieciństwie na dorosłe życie .............12 W jaki sposób ta książka może pomóc? .........................................17 2. CZY TO JEST TWÓJ PROBLEM? .................................................19 Oceń stopień swojej złości ...............................................................20 Ocena wpływu złości na dziecko ....................................................29 Dziennik kontroli złości ...................................................................32 3. SKĄD BIERZE SIĘ ZŁOŚĆ? ...........................................................36 Dwustopniowy opis złości ...............................................................38 Rodzicielski stres ...............................................................................41 Myśli-zapalniki ..................................................................................44 Nowy wpis w dzienniku ...................................................................51 4. DLACZEGO DZIECI ZACHOWUJĄ SIĘ TAK, JAK SIĘ ZACHOWUJĄ? .................................................................54 Temperament .....................................................................................55 Zachowania typowe dla wieku ........................................................60 Dziecięce potrzeby ............................................................................70 Wzmocnienie ....................................................................................77 Typowe problemy, z którymi borykają się rodzice .......................80 5. SYTUACJE KONFLIKTOWE ZWIĄZANE ZE ZŁOŚCIĄ ........83 Ćwiczenie: Rozumienie zachowania dziecka ..............................120 6. ZMIANA SPOSOBU MYŚLENIA O ZACHOWANIU DZIECKA ........................................................................................123 Jak rodzice mogą skutecznie radzić sobie ze złością? ................126 Neutralizowanie myśli-zapalników ..............................................128 Radzenie sobie z nieoczekiwanymi myślami-zapalnikami .......132 Nowe wpisy w dzienniku ...............................................................135

192 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

7. ZMIANA SPOSOBU POSTĘPOWANIA ......................................140 Techniki rozluźniające ....................................................................141 Rozpoznawanie wczesnych oznak złości .....................................155 Rodzicielski time-out ......................................................................157 Jakie są rzeczywiste potrzeby twojego dziecka? ..........................159 Okoliczności specjalne: czego nie robić? .....................................161 8. ZMIANA SPOSOBU KOMUNIKOWANIA SIĘ Z DZIECKIEM ................................................................................163 Dlaczego złość jest nieskuteczna? .................................................163 Asertywna komunikacja z dzieckiem ...........................................165 Budowanie asertywnych wypowiedzi ..........................................170 Ćwiczenie asertywnej komunikacji z dzieckiem ........................172 Wybory i ich konsekwencje ...........................................................175 Komunikacja rozwiązująca problemy ..........................................179 9. TWÓJ PLAN KONTROLI ZŁOŚCI ..............................................186 PODZIĘKOWANIA .............................................................................191

Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Dr Matthew McKay jest doświadczonym psychologiem, członkiem Instytutu Wrighta w Berkeley. Prowadzi własną praktykę terapeutyczną, jest autorem ponad dwudziestu pięciu książek, z których w Polsce ukazały się m.in.: Sztuka skutecznego porozumiewania się (z Marthą Davis i Patrickiem Fanningiem, GWP 2001), Kiedy złość niszczy twój związek (z Kim Paleg, GWP 2003), Poczucie własnej wartości (z Patrickiem Fanningiem, Rebis 2003). Patrick Fanning jest autorem poradników psychologicznych, specjalizuje się w tematyce zdrowia psychicznego. Opublikował m.in. Prisoners of Belief (z Matthew McKayem, 1991), Being a Man. A Guide to the New Masculinity (z Matthew McKayem, 1993), Thoughts and Feelings (z Matthew McKayem i Marthą Davis, 1997), 50 Best Ways to Simplify Your Life (z Heather G. Mitchener, 2001). Dr Kim Paleg jest psychologiem klinicznym, prowadzi własną praktykę terapeutyczną w Kalifornii w Stanach Zjednoczonych. Specjalizuje się w terapii rodzinnej, prowadzi warsztaty dla rodziców. Opublikowała m.in. Kiedy złość niszczy twój związek (z Matthew McKayem, GWP 2003), Couple Skills ( z Matthew McKayem i Patrickiem Fanningiem, 1994), Then Things Every Parent Needs to Know (1997). Jest także współredaktorką bardzo cenionej pracy naukowej Focal Group Psychotherapy (1992). Dr Dana Landis jest koordynatorką badań nad złością kluczowych dla niniejszej książki. Jej zadaniem było prowadzenie rozległych wywiadów z rodzicami. Wcześniej pracowała jako psycholog w przytułku dla kobiet w Kalifornii.

Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Wydawnictwo MiND ul. Sarnia 21 05-807 Podkowa Leśna tel./fax 22 729 02 82 tel. 505 455 151 www.wydawnictwomind.pl [email protected] Wydanie pierwsze Skład i łamanie: Mateusz Staszek

Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

ISBN 978-83-62445-18-9

197 Audiobooki, e-booki : OrderID: 1781985 : Magdalena Kalicińska : [email protected]

Audiobooki, e-booki Zamówienie numer: 1781985 Kupione przez: Magdalena Kalicińska Email: [email protected]